[caption id="attachment_9285" align="alignleft" width="205"]
Jandos TEMİRǴALI, ekonomıs-sarapshy[/caption]
Jalpy kezekten tys saılaýdyń ótkizilý maqsatyn qazirgi jaǵdaıdy barynsha baqylap otyrǵan azamattar jaqsy túsinedi dep oılaımyz. Jáne bul týraly ashyq aıtylyp otyr. Alda aýyr kezeń. Bul kezeńde ekonomıkaǵa da, saıasatqa da úlken salmaq túsedi. Másele buǵan biz daıynbyz ba? Memleket eldi shırek ǵasyrǵa jýyq úzdiksiz basqaryp kele jatqan jetekshisiniń mandatyn taǵy 5 jylǵa, ıaǵnı, 2020 jylǵa deıin sozǵaly otyr. Dál qazir onyń qandaı ekenin aıtpaı-aq qoıalyq, bastysy Qazaqstandaǵy saıası júıe turaqty. Buǵan synshy syrt kózde, el turǵyndary da kýá. Biraq...resmı saılaýdyń ýaqyty bıyl emes, keler jylǵa bekitilgen bolatyn. Demek, dál qazirgi (qubylmaly) jaǵdaıda bizge keler jylǵa deıin kútetin ýaqyt ta, múmkindik te joq degen sóz.
Árıne, buǵan birinshi kezekte Ýkraınadaǵy jaǵdaı, Reseıge baǵyttalǵan sanksıalar, Taıaý Shyǵystaǵy tolastar túri joq qarýly qaqtyǵystar, jalpy alǵanda jahandyq tártiptiń buzylýy áser etkeni anyq. Iá, devalvasıany da umytýǵa bolmaıdy. Odan qasha almaımyz. Onyń esik qaǵyp turǵanyn bilemiz. Kezekten tys saılaý...Álbette, munyń basqa da sebepteri bolýy múmkin. Bir qyzyǵy «álemdik ekonomıkalyq daǵdarys» týraly aıtýshylardyń sózi is júzinde dáleldenbeı otyr. AQSH pen Qytaı birimen-biri jarysyp, qarqyndy damyp barady. Endeshe jahandyq daǵdarys týraly áńgimege de negiz joq. Túsiniksiz tus: biz Reseıdi tutas álem dep qabyldaıtyn sıaqtymyz. Áli de sol, budan 25 jyl burynǵy qarabaıyr qalyp, tar sheńber. Iá, Reseı ekonomıkasy quldyraýda. Biraq, Eýrazıalyq odaqtyń múshesi retinde munyń saldaryn Qazaqstan da sezetin bolady, sezip te jatyr. Saıyp kelgende, bizdiń qazirgi jaǵdaıymyz «eki túıeniń ortasynda shybyn óledige» uqsas.
Ekolog, komýnıs, jalǵan-oppozısıoner, áıteýir qatysýshylardyń sanyn kóbeıtý úshin joldan qosylǵandar...Qolaıly kandıdat deıdi mundaılardy.
Saılaý deısiz be? Bul jolǵy saılaýda da Nazarbaev ózinen áldeqaıda álsiz kandıdattarǵa qarsy «kúreseri» anyq. Sońǵy jyldardaǵy saılaýda pálsinip prezıdent bolamyz degen Nazarbaevtyń qarsylastary ánsheıin oıynshyq, anyǵyraq aıtqanda aqshasy tólengen ártister ekenin bárimiz bilemiz. Al mundaı jaǵdaıda spektaldiń qalaı aıaqtalary belgili ǵoı. Ult Kóshbasshysy saılaýda álgilerdi tas-talqan qylyp utqanda tańǵalmaıtynyz sodan. Qazir de onyń jeńiske jeterine kúmán joq. Bulaı oılaýdyń ózi kúlkili. Másele onyń qansha paıyz daýys jınarynda jatyr. Budan burynǵy saılaýda Number One halyqtyń 95,55 paıyz daýsyn jınaǵan (2005 jyly 91,15 paıyz, 1999 jyly 81 paıyz). Bul joly da budan tómendemeıdi. Sondyqtan Ortalyq saılaý komıtetine aýyr mindet júktelgeli otyr. Biraq, tańdaý kóp emes: shamamen 96 nemese 98 paıyzdyń arylyǵy. Budan assa senimsiz, tússe taǵy sóz bolady.
Bul joly da Nazarbaevpen ıyq tirestire alatyn básekeles joq. Al akter men saıqymazaqty halyq ózi-aq ajyratyp alady. Ekolog, komýnıs, jalǵan-oppozısıoner, áıteýir qatysýshylardyń sanyn kóbeıtý úshin joldan qosylǵandar...Qolaıly kandıdat deıdi mundaılardy. Kim bilgen, ómirdiń tosyn syıy kóp qoı. Bularǵa qaraǵanda sózi salmaqty, oıy ornyqty bireý tóbe kórsetip qalar degen dámemiz bar. Áı, qaıdam...
Áıtkenmen bul joly bizdiń oppozsıa biraýyzdan osy saılaýǵa qatysatyn ortaq kandıdat shyǵarsa utylmas edi, upaı jınar edi. Aıtalyq, qazaqstandyq saıasattaǵy jańa adam, biraq abyroıy, bet-bedeli bar. Aldaǵy saılaý jasy 40-50 kelgen «qarasaqaldar» úshin ózin bir jaǵynan jarnamalaýǵa múmkindik alatyn jáne táýir tájirıbe jınaıtyn taptyrmas jol. Jalpy qazirgi orta býynnyń beldi ókilderine belsendi áreket etetin kez-kelgen sıaqty. Olar Nazarbaevtyń birden-bir básekelesine aınalyp jatsa tańqalmańyz. Al mundaı qarsylastardyń kózden bulbul ushqany qashaaan...Sońǵy ret 1999 jylǵy saılaýda Serikbolsyn Ábdildın 12 paıyz jınapty. Sodan beri «dostoınyı konkýrent» kórgen de, kezdestirgen de joqpyz.
Prezıdenttik bolsyn, parlamenttik bolsyn saılaýǵa túrli saıası jáne ıdeologıalyq kózqarastaǵy qazaqstandyqtardyń qatysýy, tıisinshe olardyń bılik qurylymynan oryn alýy keıbir toptardyń margınaldanýyna jol bermeı saıası júıeniń turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi.
2015 jylǵy saıası naýqan saılaýdan bastaldy. Bul qazaqstandyq saıasat sahnasyndaǵy ózgeristerge sebepshi bola ma, joq pa? Kútelik. Jyl endi bastaldy ǵoı. Áıtkenmen bir jaıt anyq. Prezıdenttik bolsyn, parlamenttik bolsyn saılaýǵa túrli saıası jáne ıdeologıalyq kózqarastaǵy qazaqstandyqtardyń qatysýy, tıisinshe olardyń bılik qurylymynan oryn alýy keıbir toptardyń margınaldanýyna jol bermeı saıası júıeniń turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi. Bul barlyq tarapqa, sáıkesinshe qazirgi bılikke de tıimdi.
