Aýdan ákimderin saılaý máselesi sarapshylyq toptarda qyzý talqylanýda. Kúni keshe Májilis depýtattary aýdan ákimderiniń tikeleı saılaýyn toqtata turýdy usyndy. Mundaı saılaý 2023 jyldan bastap pılottyq formatta ótkizilip keledi jáne osy ýaqyt ishinde tikeleı daýys berý negizinde aýdandar men oblystyq mańyzy bar qalalardyń 52 ákimi saılandy.

Tikeleı saılaýdy engizý jergilikti basqarýdaǵy tásilderdiń ózgerýine ákelip soqtyrady, ony tıimdirek jáne halyqtyń suranysyn qanaǵattandyrady dep boljanǵan. Alaıda, is júzinde reforma birqatar qıyndyqtarǵa tap boldy. Nelikten bul prosesti toqtata turý bastamasy paıda boldy? Pılottyq joba qandaı nátıje berdi? Tolyǵyraq Dalanews.kz materıalynda.

Aýylda bári ońynan shyqty

2021 jylǵy 25 shildede elimizde aýyl ákimderiniń alǵashqy tikeleı saılaýy ótti. Ortalyq Azıada aýyl ákimderin saılaý boıynsha reforma alǵash ret Qazaqstanda ótkizildi. 2021 jylǵa deıin aýyldyq deńgeıdegi ákimderdi janama ádispen aýdandyq máslıhat depýtattary tańdady, al kandıdatty aýdan ákimi usynǵan bolatyn.

Birinshi naýqan elimizdiń 14 oblysyndaǵy 729 aýyldyq eldi mekendi qamtydy jáne aýyl turǵyndarynyń jańa tetikke joǵary qyzyǵýshylyǵyn kórsetti: eki myńnan astam kandıdat usynyldy, olardyń 63%-y ózin-ózi usynǵan.

Aýyl turǵyndary alǵash ret ózderi turatyn óńirdiń basshysyn tańdaýǵa janama emes, shynaıy quqyǵyna ıe boldy. Búginde Qazaqstannyń barlyq 2 334 aýylynda saılanǵan ákimder jumys isteıdi. Kelesi kezeń – aýdan ákimderin saılaý.

Saılanǵan jáne taǵaıyndalǵan ákimderdiń aıyrmashylyǵy bar ma?

Aýdan ákimderin saılaý ıdeıasyn sarapshylar men saıasattanýshylar qoldaý tapsa da, kúmán týdyrady eken. Tarıhshy jáne burynǵy saıasat qaıratker Berik Ábdiǵalıuly Abay LIVE podkastynda aýdan ákimderiniń tikeleı saılaýynyń tıimdiligin synı turǵydan baǵalaýdy usyndy. Tek bıylǵy jyly, onyń derekteri boıynsha, alty aýdan men bir qalanyń ákimderin saılaý búdjetke shamamen 1 mlrd teńge shyǵyn keltirdi.

Onyń pikirinshe, «ázirge saılanǵan jáne taǵaıyndalǵan aýdan ákimderi arasynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyq joq». Sondyqtan bólingen qarajatty ózekti máselelerdi sheshýge baǵyttaǵan durys bolar edi. Sondaı-aq, Berik Ábdiǵalıuly «elektoraldyq sharshaýdy» baıqap otyrǵanyn, jergilikti jerlerde saılaý úzdiksiz ótip jatqanyn – aýyl jáne aýdan ákimderin, máslıhat depýtattaryn da saılaıtynyn atap ótti. Bul másele aınalyp kele beredi...

Saıasattanýshy Talǵat Qalıev jalpy aýdan ákimderin tikeleı saılaý ıdeıasyn qoldaıtynyn aıtady. Biraq onyń pikirinshe, bul júıeni engizý kezinde kandıdattardyń daıyndyq deńgeıin mindetti túrde eskerý qajet.

«Belgili bir bilim talaptary, jumys tájirıbesi bolýǵa tıis. Sebebi adam múldem daıyndyqsyz kelse, búdjet prosedýralarymen jumys isteý oǵan qıyn, basqarýshylyq tájirıbesi joq, komýnaldyq sharýashylyqtyń qalaı jumys isteıtinin túsinbeıdi. Al ol osynyń bárin úırenip júrgende, ákimdiktiń jumysy is júzinde toqtap qalady», – deıdi Qálıev.

Onyń paıymdaýynsha, ákimderdiń tıimdiligine qatysty suraqtar kóbine qarjylyq jáne ákimshilik rásimderge baılanysty bolýy múmkin. Sondyqtan elde shynymen tıimdilik arttyrý kózdelse, aldymen osy máseleni sheshý qajet.

«Ákimder jıi jetkilikti tájirıbesiz qyzmetke keletinin eskersek, olar úshin MBA tárizdi arnaıy oqý kýrsyn engizý kerek. Sol arqyly bir-eki aıdyń ishinde olardy jedel daıyndap shyǵarýǵa bolady: búdjet rásimderine, komýnaldyq sharýashylyqty basqarýdyń negizgi qaǵıdattaryna jáne basqa da mańyzdy máselelerge úıretý qajet», – degen usynys bildirdi saıasattanýshy.

Saıasattanýshy Edýard Poletaev aýdan ákimderin tikeleı saılaý máselesi asa salmaqty kózqarasty talap etedi dep esepteıdi. Eger aýyl deńgeıinde mundaı tájirıbe óziniń tıimdiligin dáleldegen bolsa, onda aýdandyq deńgeıde bilikti basqarýshylardyń jetispeýshiligi, ákimderdiń merziminen buryn aýysýy, qaıta saılaý ketetin qyrýar búdjettik júktemege deıin táýekelder jáne t.b. máseleler týyndaıdy. Ol sondaı-aq negizsiz bolýy múmkin shyǵyndarǵa nazar aýdarady.

«Ákim merziminen buryn ketken kezde memleket eki ret tóleıdi, degenmen bul aqshany aýyldardaǵy sýǵa, ınternetke, mektepter men medısınalyq pýnktterge jumsaýǵa bolady. Sondyqtan saılaýǵa máslıhattar arqyly ýaqytsha kóshýge bolady. Bul arzan ári senimdi sheshim. Aýdan ákimi ekonomıkany, jerdi jáne iri jobalardy túsinýi kerek, al daıyn emes adam apparatqa ońaı táýeldi bolady nemese popýlızmge ketedi. Aldymen aýyl deńgeıinde myqty basqarýshylardy daıyndap, sodan keıin olardy aýdandyq deńgeıge shyǵarǵan durys», – dep atap ótti Poletaev.

Depýtattar ne deıdi?

Sarapshylyq ortadaǵy talqylaýlardy halyq qalaýlylarynyń da qulaǵyna jetken sıaqty. Májilis depýtattary Erlan Saırov pen Marhabat Jaıymbetov Palata otyrysynda saılanǵan basshylardyń bir bóligi qysqa ýaqyt jumys istegenin jáne turaqty ózgerister kórsetýge úlgermegenin, bul rette olardyń ókilettikteri men resýrstary shekteýli ekenin jáne de kóptegen ýádeniń oryndalmaı ketkenin atap ótti. Májilis depýtattary aldymen aýyl ákimderiniń kásibı korpýsyn qurý qajet dep sanaıdy.

«Biz aýdandardy qarjylandyrý máselesin sheshýimiz kerek. Qazir aýdan ákimderiniń ókilettigi az, jaýapkershiligi kóp. Bilim, densaýlyq, veterınarıa, jumyspen qamtý ortalyqtary aýdan ákimine baǵynbaıdy. Eń aldymen, saılanǵan aýyl ákimderiniń tájirıbeli korpýsyn daıyndaý qajet jáne mańyzdy. Sol kezde saıası, eń bastysy kásibı kadrlardyń rezervi qalyptasady», – dedi Jaıymbetov.

Al Erlan Saırov aýdan ákimderiniń mártebesin kóterip, olardyń ókilettikterin keńeıtip, óz búdjetin qalyptastyrýǵa múmkindik beretin mańyzdy máselege, ıaǵnı aýdan ákimderiniń saılaýyna kóshpes buryn aldymen aýyl ákimderiniń korpýsyn nyǵaıtý qajet dep sanaıdy.

«Endi qoldanystaǵy zańnama sheńberinde aýyl ákimderiniń ókilettigin odan ári keńeıtý qajet. Tórtinshi deńgeıdegi búdjetti qalyptastyrý tetikterin zańnamalyq deńgeıde jetildirý kerek. Bul mańyzdy bastama», – dedi Saırov.

Sondyqtan depýtattar aýdan ákimderin saılaýdy toqtata turýdy jáne olardy saılaý tetikterin qaıta qaraýdy usynady.

Áli de saralaý qajet

Ákimderdi saılaý tóńiregindegi pikirtalastyń qorytyndysy mynany kórsetedi: ıdeıanyń ózi saıası jańǵyrtýdyń mańyzdy bóligi bolyp qala beredi, alaıda ony odan ári iske asyrý barynsha oılastyrylǵan ınstıtýsıonaldyq negizdi talap etedi. Pılottyq joba qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵyn rastady, biraq sonymen birge júıeli problemalardy atap ótti — daıyndalǵan kadrlardyń jetispeýshiligi men búdjettik prosedýralardyń jetilmegendiginen bastap, naýqandardyń ketetin qyrýar qarajat pen basshylardyń jıi aýysýyna deıin...

Tájirıbeni aýdandyq deńgeıge deıin keńeıtpes buryn, memleket jergilikti ózin-ózi basqarýdyń zańnamalyq negizin nyǵaıtyp, ákimdikterdiń resýrstaryn kúsheıtip, bolashaq menejerlerdi kásibı daıarlaý tetikterin qalyptastyrý kerek. Tańdaýdyń naqty formaty tıimdi basqarý, turaqty júıe men azamattardyń múddeleri eskerilgen jáne de ábden ólshengen tásil bolýy kerek.