Bilim berýdi jáne ǵylymdy damytýdyń 2016-2019 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynyń qabyldanǵanyna endi ǵana on kún toldy. Qazir osy baǵdarlamany oryndaýdyń árbir qadamy oılastyrylýda. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta atqarylatyn jumystar týraly halyq aldynda resmı túrde jarıalanǵan joq.
Degenmen, maǵan osy baǵdarlama týraly keıbir suraqtar túsip jatyr. Suraqtyń kópshiligi qazaq tili, onyń keleshegi týraly.
Qysqasha aıtsam, baǵdarlamada qazaq tiliniń qoldanysyn shekteýge, nemese, keıbireýler aıtqandaı, ony joıý týraly qandaı da bir maqsat ta joq. Men is basyna qazaq tilin – ózimniń ana tilimdi shetteteıin degen oımen kelgenim joq.
Atalǵan baǵdarlamanyń negizgi maqsaty – Prezıdent usynǵan “Máńgilik el” ıdeıasyn oryndaýǵa bastaıtyn, oǵan negiz qalaıtyn platforma jasaý. Óıtkeni, “Máńgilik el” bilimi zaman talabyna saı, álemdegi ǵylym men tehnıkanyń, jalpy álem órkenıetiniń jańalyǵyn erkin bilip, erkin ıgere, qoldana alatyn Qazaqstannyń máńgilik qoǵamyn qurýǵa arnalǵan. Sonymen qatar, qoǵamda sapaly bilim alýdyń múmkindigi barshaǵa birdeı bolýy kórsetilgen. Al qazir bizdegi bilim júıesinde mundaı tepe-teńdik joq.
Qazirgi tańda elimizdegi mektepter úsh tıpke bólingen. Oqytý tilderi: qazaqsha, oryssha, aǵylshynsha.
Qazaq mektepterinde oqyǵan jastardyń ári qaraı sapaly bilim alýynyń shekteýli ekenin kórip otyrmyz. Mysaly, bizdiń eń joǵary aǵylshyn tilinde dáris beretin Nazarbaev Ýnıversıtetine, QMEBI, QBTÝ, IT ýnıversıtetterine aýyl jastarynyń túsýine biraz qıynshylyqtardyń bar ekenin ózim kórdim. Ol – bir.
Ekinshiden, bizde orys tilinde oqytatyn mektepter de bar. Olarda da kóptegen qazaq jastary oqıdy. Shynyn aıtsaq, osy jastardyń kóbi, tipten qazaq jastarynyń kóbi qazaq tilin durys bilmeıdi, durys túsinbeıdi. Osyndaı sebepterge baılanysty bizdegi bilim alý júıesinde tepe-teńdik joq, jastardyń bári bir deńgeıde sapaly bilim alýyna jaǵdaı jasalmaǵan. Bizdiń maqsatymyz – osyndaı qaıshylyqtardy joıyp, jastarǵa, ásirese aýylda júrgen jastarǵa, bárine birdeı sapaly, zaman talabyna saı bilim berý.
Dálirek aıtsaq, bolashaqta úsh tilde sapaly dáris beretin bir tıpti bilim berý júıesin qurý. Osy úsh tilde de ár bala erkin sóılep, bir-birin túsine bilýi tıis jáne de álem elderindegi ozyq bilimdi ıgere bilýi qajet. Bul bir jyldyń sharýasy emes, biraq ony ýaqytty joǵaltpaı bastaý kerek.
Bıylǵy jyly osy reformalardyń alǵashqy qadamy jasalyp otyr. Osyǵan baılanysty eń birinshi aıtarym: ázirshe jalpy qazaq tiliniń orta mekteptegi oqý baǵdarlamasy burynǵy qoldanystaǵy kúıinde jalǵastyrylady. Sonymen qatar orys tilinde oqytatyn mektepterde qazaq tiliniń saǵattaryn kóbeıtip, onyń sapasyn arttyrý kerek.
Jaratylystaný (hımıa, fızıka, bıologıa, ınformatıka) pánderin úsh tilde, onyń ishinde qazaq tilinde de jańa ádistememen oqytý kózdelip otyr. Sondyqtan bıylǵy jyldan bastap 73 myń mektep muǵalimi jańa ádistemege arnaıy daıyndalady.
Osy maqsatta jáne álemdegi ozyq tájirıbeni keńinen qoldaný úshin bıyl 2.5 myń mektepti keń jolaqty ınternet jelisine qosamyz. Atalǵan is-sharalar Elbasy bekitken baǵdarlamada naqty kórsetilgen jáne oǵan tıisti qarjy bólinip otyr. Sonymen qatar, 73 myń mektep muǵalimine jańa ádistemeni úıretetin 80 maman Nazarbaev Zıatkerlik mektepterinde daıyn tur.
2017 jyldan bastap taǵy 2.5 myń mektep keń jolaqty ınternet jelisine qosylady. Osynyń arqasynda Qazaqstanda aqparattyq tehnologıalar men jańa ádistemeler arqyly jumys isteıtin bilim berý júıesi qalyptasady. Iaǵnı ınternet jelisi barlyq mektepterge sapaly bilimdi ákelýge múmkindik týǵyzady. Osydan keıin ǵana keıbir jaratylystaný pánderin tek aǵylshyn tilinde oqytý bastalady. Shamamen ol 2018 jyldan bastalady dep otyrmyz. Tek balalar daıyn bolǵanda ǵana UBT-ǵa aǵylshyn tili suraqtaryn qosa bastaımyz.
Osynyń bári ne úshin qajet degen suraq týyndaýy múmkin. «Álemdegi ǵylym jańalyqtaryn qazaq tiline aýdarý kerek», – deıdi keıbir aǵaıyndar. Durys-aq bolar edi, biraq álemde bizdiń jastarǵa kerek, kúnine myńdap emes mıllıondap shyǵyp jatqan ǵylym men ómir jańalyǵyn der kezinde qazaq tiline aýdarý tipti múmkin emes. Oǵan qarajat ta, basqa múmkindikter de joq. Onyń qıyndyǵyn úlken halyq fransýzdar da túsinip otyr. Buryn fransýz mektepterinde aǵylshyn tili oqytylmaıtyn edi. Qazir ony oqytý zań túrinde barlyq fransýz mektepterine engizildi. Bizge de tıimdi jol osy dep esepteımiz. Qazaq jastaryna, ásirese, aýyl balalaryna óz ana tilimen qatar aǵylshyn tilin úıretsek, sonda ǵana olar ózderine qajetti bilimdi álem keńistiginde der kezinde jáne erkin taba alady. Olarǵa eń tıimdi joǵary oqý oryndaryna jol ashylady.
Al, qazaq tili týraly aıtar bolsaq, bizde ana tilimizdi jan-jaqty, jedel, tıimdi úıretetin ádisteme joq. Keıbir elderde (mysaly, aǵylshyndarda, fındarda) óz halqynyń tilin ózderine jáne basqa ulttarǵa 4-6 aı ishinde úıretetin tıimdi ádistemeler bar. Osyndaı ádistemelerdiń joqtyǵynan bizder mektepte qazaq tilin aılap, jyldap oqytsaq ta tıisti nátıje shyǵara almaı kelemiz.
Sondyqtan qazaq tilin jedel meńgerýdiń ádistemesin jasaýymyz kerek. Osy maqsatqa ǵylym baǵdarlamasynyń mańyzdy bólimi retinde tıisti qarjy bólý kózdelip otyr. Bul – óte mańyzdy másele. Ol mektepterde qazaq tilin oqytýdyń mańyzyn tek oǵan bólingen saǵattarmen ǵana ólshep qoımaı, beriletin bilimnińsapasy arqyly baǵalaýǵa jol ashady.
Sondyqtan qazaq tili pániniń tájirıbeli ustazdaryn shet elderge jiberip, ondaǵy tildi úıretýdiń tıimdi ádistemelerimen tanystyrý kózdelip otyr. Osynyń arqasynda tek qazaqtarǵa ǵana emes, elimizdegi basqa ult ókilderine de qazaq tilin keńinen tıimdi ádisteme arqyly oqytý júıesi usynylady.
Taǵy bir úlken másele, bir zamandarda álem halqy shamamen 10 myńnan asa tilde sóılese, búginde álem boıynsha 6,5 myń tilde ǵana sóıleıdi. Úlken halyqtardyń emes, sany az nemese ortasha halyqtardyń tili birtindep qoldanystan shyǵyp jatyr. Al máńgilik el bolýdy murat etken biz óz tilimizdi qalaı saqtaı alamyz, onyń joldary qandaı, basqa memleketterde osy turǵydan ozyq úlgi bar ma? Osyndaı suraqtarǵa ǵylymı negizde alynǵan jaýaptardy nemese zertteýlerdi kórmedim. Sondyqtan, qazaq tiliniń janashyr ǵalymdarynan arnaıy top quryp, qarajat bólip, osy ǵylymı izdenisterdi júzege asyrý kózdelip otyr.
Ázirshe oqyrmandarǵa aıtarym osy. Aldaǵy ýaqytta Mınıstrliktiń árbir qadamy halyqqa jarıa etilip otyrady.
Erlan SAǴADIEV
Bilim jáne ǵylym mınıstri
