ءبىلىم بەرۋدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانعانىنا ەندى عانا ون كۇن تولدى. ءقازىر وسى باعدارلامانى ورىنداۋدىڭ ءاربىر قادامى ويلاستىرىلۋدا. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا اتقارىلاتىن جۇمىستار تۋرالى حالىق الدىندا رەسمي تۇردە جاريالانعان جوق.
دەگەنمەن، ماعان وسى باعدارلاما تۋرالى كەيبىر سۇراقتار ءتۇسىپ جاتىر. سۇراقتىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلى، ونىڭ كەلەشەگى تۋرالى.
قىسقاشا ايتسام، باعدارلامادا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن شەكتەۋگە، نەمەسە، كەيبىرەۋلەر ايتقانداي، ونى جويۋ تۋرالى قانداي دا ءبىر ماقسات تا جوق. مەن ءىس باسىنا قازاق ءتىلىن – ءوزىمنىڭ انا ءتىلىمدى شەتتەتەيىن دەگەن ويمەن كەلگەنىم جوق.
اتالعان باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – پرەزيدەنت ۇسىنعان “ماڭگىلىك ەل” يدەياسىن ورىنداۋعا باستايتىن، وعان نەگىز قالايتىن پلاتفورما جاساۋ. ويتكەنى، “ماڭگىلىك ەل” ءبىلىمى زامان تالابىنا ساي، الەمدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، جالپى الەم وركەنيەتىنىڭ جاڭالىعىن ەركىن ءبىلىپ، ەركىن يگەرە، قولدانا الاتىن قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك قوعامىن قۇرۋعا ارنالعان. سونىمەن قاتار، قوعامدا ساپالى ءبىلىم الۋدىڭ مۇمكىندىگى بارشاعا بىردەي بولۋى كورسەتىلگەن. ال ءقازىر بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىندە مۇنداي تەپە-تەڭدىك جوق.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى مەكتەپتەر ءۇش تيپكە بولىنگەن. وقىتۋ تىلدەرى: قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا.
قازاق مەكتەپتەرىندە وقىعان جاستاردىڭ ءارى قاراي ساپالى ءبىلىم الۋىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. مىسالى، ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى اعىلشىن تىلىندە ءدارىس بەرەتىن نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە، قمەبي، قبتۋ، IT ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە اۋىل جاستارىنىڭ تۇسۋىنە ءبىراز قيىنشىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن ءوزىم كوردىم. ول – ءبىر.
ەكىنشىدەن، بىزدە ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر دە بار. ولاردا دا كوپتەگەن قازاق جاستارى وقيدى. شىنىن ايتساق، وسى جاستاردىڭ كوبى، تىپتەن قازاق جاستارىنىڭ كوبى قازاق ءتىلىن دۇرىس بىلمەيدى، دۇرىس تۇسىنبەيدى. وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى بىزدەگى ءبىلىم الۋ جۇيەسىندە تەپە-تەڭدىك جوق، جاستاردىڭ ءبارى ءبىر دەڭگەيدە ساپالى ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسالماعان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسىنداي قايشىلىقتاردى جويىپ، جاستارعا، اسىرەسە اۋىلدا جۇرگەن جاستارعا، بارىنە بىردەي ساپالى، زامان تالابىنا ساي ءبىلىم بەرۋ.
دالىرەك ايتساق، بولاشاقتا ءۇش تىلدە ساپالى ءدارىس بەرەتىن ءبىر ءتيپتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ. وسى ءۇش تىلدە دە ءار بالا ەركىن سويلەپ، ءبىر-بىرىن تۇسىنە ءبىلۋى ءتيىس جانە دە الەم ەلدەرىندەگى وزىق ءبىلىمدى يگەرە ءبىلۋى قاجەت. بۇل ءبىر جىلدىڭ شارۋاسى ەمەس، ءبىراق ونى ۋاقىتتى جوعالتپاي باستاۋ كەرەك.
بيىلعى جىلى وسى رەفورمالاردىڭ العاشقى قادامى جاسالىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ەڭ ءبىرىنشى ايتارىم: ازىرشە جالپى قازاق ءتىلىنىڭ ورتا مەكتەپتەگى وقۋ باعدارلاماسى بۇرىنعى قولدانىستاعى كۇيىندە جالعاستىرىلادى. سونىمەن قاتار ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىنىڭ ساعاتتارىن كوبەيتىپ، ونىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ كەرەك.
جاراتىلىستانۋ (حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ينفورماتيكا) پاندەرىن ءۇش تىلدە، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە دە جاڭا ادىستەمەمەن وقىتۋ كوزدەلىپ وتىر. سوندىقتان بيىلعى جىلدان باستاپ 73 مىڭ مەكتەپ ءمۇعالىمى جاڭا ادىستەمەگە ارنايى دايىندالادى.
وسى ماقساتتا جانە الەمدەگى وزىق تاجىريبەنى كەڭىنەن قولدانۋ ءۇشىن بيىل 2.5 مىڭ مەكتەپتى كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جەلىسىنە قوسامىز. اتالعان ءىس-شارالار ەلباسى بەكىتكەن باعدارلامادا ناقتى كورسەتىلگەن جانە وعان ءتيىستى قارجى ءبولىنىپ وتىر. سونىمەن قاتار، 73 مىڭ مەكتەپ مۇعالىمىنە جاڭا ادىستەمەنى ۇيرەتەتىن 80 مامان نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىندە دايىن تۇر.
2017 جىلدان باستاپ تاعى 2.5 مىڭ مەكتەپ كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلادى. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن جاڭا ادىستەمەلەر ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قالىپتاسادى. ياعني ينتەرنەت جەلىسى بارلىق مەكتەپتەرگە ساپالى ءبىلىمدى اكەلۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. وسىدان كەيىن عانا كەيبىر جاراتىلىستانۋ پاندەرىن تەك اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ باستالادى. شامامەن ول 2018 جىلدان باستالادى دەپ وتىرمىز. تەك بالالار دايىن بولعاندا عانا ۇبت-عا اعىلشىن ءتىلى سۇراقتارىن قوسا باستايمىز.
وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن قاجەت دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. «الەمدەگى عىلىم جاڭالىقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك»، – دەيدى كەيبىر اعايىندار. دۇرىس-اق بولار ەدى، ءبىراق الەمدە ءبىزدىڭ جاستارعا كەرەك، كۇنىنە مىڭداپ ەمەس ميلليونداپ شىعىپ جاتقان عىلىم مەن ءومىر جاڭالىعىن دەر كەزىندە قازاق تىلىنە اۋدارۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وعان قاراجات تا، باسقا مۇمكىندىكتەر دە جوق. ونىڭ قيىندىعىن ۇلكەن حالىق فرانسۋزدار دا ءتۇسىنىپ وتىر. بۇرىن فرانسۋز مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلى وقىتىلمايتىن ەدى. ءقازىر ونى وقىتۋ زاڭ تۇرىندە بارلىق فرانسۋز مەكتەپتەرىنە ەنگىزىلدى. بىزگە دە ءتيىمدى جول وسى دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق جاستارىنا، اسىرەسە، اۋىل بالالارىنا ءوز انا تىلىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتسەك، سوندا عانا ولار وزدەرىنە قاجەتتى ءبىلىمدى الەم كەڭىستىگىندە دەر كەزىندە جانە ەركىن تابا الادى. ولارعا ەڭ ءتيىمدى جوعارى وقۋ ورىندارىنا جول اشىلادى.
ال، قازاق ءتىلى تۋرالى ايتار بولساق، بىزدە انا ءتىلىمىزدى جان-جاقتى، جەدەل، ءتيىمدى ۇيرەتەتىن ادىستەمە جوق. كەيبىر ەلدەردە (مىسالى، اعىلشىنداردا، فينداردا) ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن وزدەرىنە جانە باسقا ۇلتتارعا 4-6 اي ىشىندە ۇيرەتەتىن ءتيىمدى ادىستەمەلەر بار. وسىنداي ادىستەمەلەردىڭ جوقتىعىنان بىزدەر مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ايلاپ، جىلداپ وقىتساق تا ءتيىستى ناتيجە شىعارا الماي كەلەمىز.
سوندىقتان قازاق ءتىلىن جەدەل مەڭگەرۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساۋىمىز كەرەك. وسى ماقساتقا عىلىم باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزدى ءبولىمى رەتىندە ءتيىستى قارجى ءبولۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. ول مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ماڭىزىن تەك وعان بولىنگەن ساعاتتارمەن عانا ولشەپ قويماي، بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭساپاسى ارقىلى باعالاۋعا جول اشادى.
سوندىقتان قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ تاجىريبەلى ۇستازدارىن شەت ەلدەرگە جىبەرىپ، ونداعى ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەمەلەرىمەن تانىستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. وسىنىڭ ارقاسىندا تەك قازاقتارعا عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە قازاق ءتىلىن كەڭىنەن ءتيىمدى ادىستەمە ارقىلى وقىتۋ جۇيەسى ۇسىنىلادى.
تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، ءبىر زامانداردا الەم حالقى شامامەن 10 مىڭنان اسا تىلدە سويلەسە، بۇگىندە الەم بويىنشا 6،5 مىڭ تىلدە عانا سويلەيدى. ۇلكەن حالىقتاردىڭ ەمەس، سانى از نەمەسە ورتاشا حالىقتاردىڭ ءتىلى بىرتىندەپ قولدانىستان شىعىپ جاتىر. ال ماڭگىلىك ەل بولۋدى مۇرات ەتكەن ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قالاي ساقتاي الامىز، ونىڭ جولدارى قانداي، باسقا مەملەكەتتەردە وسى تۇرعىدان وزىق ۇلگى بار ما؟ وسىنداي سۇراقتارعا عىلىمي نەگىزدە الىنعان جاۋاپتاردى نەمەسە زەرتتەۋلەردى كورمەدىم. سوندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىر عالىمدارىنان ارنايى توپ قۇرىپ، قاراجات ءبولىپ، وسى عىلىمي ىزدەنىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلىپ وتىر.
ازىرشە وقىرماندارعا ايتارىم وسى. الداعى ۋاقىتتا مينيسترلىكتىڭ ءاربىر قادامى حالىققا جاريا ەتىلىپ وتىرادى.
ەرلان ساعادييەۆ
ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى
