Atam qazaq bala alǵash byldyrlap sóıleı bastaǵanda «tili shyǵyp keledi» deıdi. «Til úırenip» demeıdi. Náreste qursaqta jatyp atasy, anasy sóılegen tildiń denin (kóp bólimin) boıyna sińirip alady eken. Munda óte názik genetıkalyq jad máselesi de bar. Eki-úsh jasqa kelip, zattardy tolyqtaı kórip, tili ıkemge, sóıleýge kelgen kezde álgi boıyndaǵy ataýlar sóz bolyp burqyrap shyǵa bastaıdy. Tipti keı sózderdiń ataýyn birinshi ret estise de onyń beretin uǵym, mánin burynnan biletin sekildi sezilip, ary qaraı tez uǵyp alatyny anyqtalǵan. Mine, sol sebepti de, «tili shyǵyp kele jatyr» dep aıtamyz. Ar jaǵynda bar nárse beri shyǵyp jatyr ǵoı.
Endi mynany qarańyz, jańadan tili shyǵyp kele jatqan balaǵa jat tilde sóılep, jat tildi úırete bastasań, balanyń boıyndaǵy bulqynyp shyǵyp kele jatqan ana tili men jat tildiń arasynda asa kúrdeli kúres bastalady. Balanyń mıy, oıy, tili qoıyrtpaqqa aınalady.
«Toqpaǵy kelisse kıiz qazyq jerge kiredi». Ata-ana, aınalasy ústemdik alyp bergen til balany jeńip tynady. Ushqyr qıal, zerektik, tapqyrlyq qasıetteri alǵashqy tebininen aıyrylyp, muqalyp qalady. Sóz yrǵaǵy, bula tili buzylǵan soń ol balanyń minez-qulqy buzyla bastaıdy. Bala kúninen eki tildi qatar oqyǵan adamnan aqyn-jazýshy, ǵalymdardyń kóp shyqpaıtyny sodan eken. Qaıta ondaı urpaq boıynda óziniń baıyrǵy bastaýyna óshpendilikpen qaraıtyn, qanaǵat, uıaty az, paıdakúnemdikti iri jetistik sanaıtyn psıhologıa qalyptasady. Óz ultynyń tilin bilmeýden uıalmaǵan, qysylmaǵan adam ózge oǵash áreketterden de onsha uıalyp ketpeıtin bolady.
Ǵalymdar genetıkalyq jady joǵarydaǵydaı ózgeriske ushyraǵan adam áýelgi tabıǵaty buzylǵan zat sekildi jáne qatygez bolady dep tujyrymdaıdy. Ata-apalarymyzdyń, «ol oryssha oqyǵan emes pe, minezi jaman», deıtin sózderi qaıda, mine tegin aıtylǵan sóz emes ol. Endi qorytyndyny ózińiz aıtý úshin orys tildi qazaq sheneýnikteriniń minezderine saraptama jasaı berýińizge ábden bolady.
Japondar balasy on úsh-on tórt jasqa kelgenshe ózge tildi úıretpek túgili tyńdatpaıtyny týraly kóp estımiz. Olar óz tili qan-sólimen boıyna sińip, bolmysyna aınalǵannan keıin baryp ózge tildi ıgerýge múmkindik týǵyzady. Olar endi qandaı til úırense de tez ıgerip áketedi. Óıtkeni kez kelgen sózdi, uǵymdy óz ana tilindegi uǵymdarmen salystyryp parqyn tez uǵynady eken. Al balalar bastaýysh synypty bitirip shyqqanda óz ultynyń salt-dástúrin tolyqtaı derlik meńgerip shyǵady. Sóıtken japon bireýden kem be búgin? Bireýi bizdiń júzimizge tatymaı ma?! Ultshyl deseń ultshyl, namysshyl deseń namysshyl, bilim-tehnıka, kásip, mamandyq jaǵynan árıne neshe oraıdy. Eshqashan ultyn satpaıdy.
Qysqasy, el bolamyz degen esi durys halyq tili endi shyǵyp kele jatqan balaǵa úsh tildi qatar úıretip mıyn qoıyrtpaqtamaıdy. Bundaı soraqylyqqa jol bergen el álemde joq. Bul urpaqty máńgúrttendirýdiń tóte joly. Biz ana tilin bilmeıtin keı qazaqtyń balasyn «tili oryssha shyqqan» dep jatamyz. Qate sóz. Kez kelgen adamnyń tili áýeli ana tilinde ǵana shyǵa bastaıdy. Qalǵanyn úırenedi. Bizdiń aıtyp júrgenderimiz tili shyqpaı qalǵan qazaqtar. Ony «tili shyqpaı qalyp, sosyn oryssha úırenip alǵan qazaqtar» dep aıtýymyz kerek. Qazirgi bıliktegilerdiń kóbi sondaı, tili shyqpaı qalaǵan qazaqtar. Tili shyqpaı qalǵan adamdy úırengen til bıleıdi. Olardyń ultqa qyzmet etýi neǵaıbyl. Sondyqtan da til – táýelsizdiktiń basty sharty.
Ularbek Nurǵalymuly
