امەريكا سوسيولوگتارى مىناداي ءبىر تاجىريبە وتكىزىپتى. ءبىر مەزەتتە  دۇنيەگە كەلگەن نەمىس، ورىس، اعىلشىن بالالارىن وڭاشا جاتقىزىپ قويىپ، الدىمەن نەمىس تىلىندە، «ومىرگە قوش كەلدىڭدەر!» دەپ، ايتقان ەكەن. اعىلشىن  مەن ورىس  بالاسى  قىبىرسىز جاتىپتى دا، نەمىس  ءسابي  قوزعالىپ، جاعىمدى ءۇن شىعارىپتى.  وسى سوزدەردى اعىلشىن تىلىندە ايتقاندا، اعىلشىن  ءسابي قيمىلداپ، كوڭىل  اۋدارىپتى. ورىسشا ايتقاندا ورىس نارەستە  بۇلقىنىپتى. مۇنىڭ سەبەبىن عالىمدار ءتىلدىڭ ادام گەنەتيكاسىنا اسەرى بار دەگەن دالەلمەن تۇسىندىرگەن.

اتام قازاق بالا العاش بىلدىرلاپ سويلەي باستاعاندا «ءتىلى شىعىپ كەلەدى» دەيدى. «ءتىل ۇيرەنىپ» دەمەيدى. نارەستە قۇرساقتا جاتىپ اتاسى، اناسى سويلەگەن ءتىلدىڭ دەنىن (كوپ ءبولىمىن) بويىنا ءسىڭىرىپ الادى ەكەن. مۇندا وتە نازىك گەنەتيكالىق جاد ماسەلەسى دە بار. ەكى-ۇش جاسقا كەلىپ، زاتتاردى تولىقتاي كورىپ، ءتىلى يكەمگە، سويلەۋگە كەلگەن كەزدە الگى بويىنداعى اتاۋلار ءسوز بولىپ بۇرقىراپ شىعا باستايدى. ءتىپتى كەي سوزدەردىڭ اتاۋىن ءبىرىنشى رەت ەستىسە دە ونىڭ بەرەتىن ۇعىم، ءمانىن بۇرىننان بىلەتىن سەكىلدى سەزىلىپ، ارى قاراي تەز ۇعىپ الاتىنى انىقتالعان. مىنە، سول سەبەپتى دە، «ءتىلى شىعىپ كەلە جاتىر» دەپ ايتامىز. ار جاعىندا بار نارسە بەرى شىعىپ جاتىر عوي.

ەندى مىنانى قاراڭىز، جاڭادان ءتىلى  شىعىپ كەلە جاتقان بالاعا جات تىلدە سويلەپ، جات ءتىلدى ۇيرەتە باستاساڭ، بالانىڭ بويىنداعى بۇلقىنىپ شىعىپ كەلە جاتقان انا ءتىلى مەن جات ءتىلدىڭ اراسىندا اسا كۇردەلى كۇرەس باستالادى. بالانىڭ ميى، ويى، ءتىلى قويىرتپاققا اينالادى.

«توقپاعى كەلىسسە كيىز قازىق جەرگە كىرەدى». اتا-انا، اينالاسى ۇستەمدىك الىپ بەرگەن ءتىل بالانى جەڭىپ تىنادى. ۇشقىر قيال، زەرەكتىك، تاپقىرلىق قاسيەتتەرى العاشقى تەبىنىنەن ايىرىلىپ، مۇقالىپ قالادى. ءسوز ىرعاعى، بۇلا ءتىلى بۇزىلعان سوڭ ول بالانىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلا باستايدى. بالا كۇنىنەن ەكى ءتىلدى قاتار وقىعان ادامنان اقىن-جازۋشى، عالىمداردىڭ كوپ شىقپايتىنى سودان ەكەن. قايتا ونداي ۇرپاق بويىندا ءوزىنىڭ بايىرعى باستاۋىنا وشپەندىلىكپەن قارايتىن، قاناعات، ۇياتى از، پايداكۇنەمدىكتى ءىرى جەتىستىك سانايتىن پسيحولوگيا قالىپتاسادى. ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلمەۋدەن ۇيالماعان، قىسىلماعان ادام وزگە وعاش ارەكەتتەردەن دە ونشا ۇيالىپ كەتپەيتىن بولادى.

عالىمدار گەنەتيكالىق جادى جوعارىداعىداي وزگەرىسكە ۇشىراعان ادام اۋەلگى تابيعاتى بۇزىلعان زات سەكىلدى جانە قاتىگەز بولادى دەپ تۇجىرىمدايدى. اتا-اپالارىمىزدىڭ، «ول ورىسشا وقىعان ەمەس پە، مىنەزى جامان»، دەيتىن سوزدەرى قايدا، مىنە تەگىن ايتىلعان ءسوز ەمەس ول. ەندى قورىتىندىنى ءوزىڭىز ايتۋ ءۇشىن ورىس ءتىلدى قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ مىنەزدەرىنە ساراپتاما جاساي بەرۋىڭىزگە ابدەن بولادى.

جاپوندار بالاسى ون ءۇش-ون ءتورت جاسقا كەلگەنشە وزگە ءتىلدى ۇيرەتپەك تۇگىلى تىڭداتپايتىنى تۋرالى كوپ ەستيمىز. ولار ءوز ءتىلى قان-سولىمەن بويىنا ءسىڭىپ، بولمىسىنا اينالعاننان كەيىن بارىپ وزگە ءتىلدى يگەرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. ولار ەندى قانداي ءتىل ۇيرەنسە دە تەز يگەرىپ اكەتەدى. ويتكەنى كەز كەلگەن ءسوزدى، ۇعىمدى ءوز انا تىلىندەگى ۇعىمدارمەن سالىستىرىپ پارقىن تەز ۇعىنادى ەكەن. ال بالالار باستاۋىش سىنىپتى ءبىتىرىپ شىققاندا ءوز ۇلتىنىڭ ءسالت-داستۇرىن تولىقتاي دەرلىك مەڭگەرىپ شىعادى. سويتكەن جاپون بىرەۋدەن كەم بە بۇگىن؟ بىرەۋى ءبىزدىڭ جۇزىمىزگە تاتىماي ما؟! ۇلتشىل دەسەڭ ۇلتشىل، نامىسشىل دەسەڭ نامىسشىل، بىلىم-تەحنيكا، كاسىپ، ماماندىق جاعىنان ارينە نەشە ورايدى. ەشقاشان ۇلتىن ساتپايدى.

قىسقاسى، ەل بولامىز دەگەن ەسى دۇرىس حالىق ءتىلى ەندى شىعىپ كەلە جاتقان بالاعا ءۇش ءتىلدى قاتار ۇيرەتىپ ميىن قويىرتپاقتامايدى. بۇنداي سوراقىلىققا جول بەرگەن ەل الەمدە  جوق. بۇل ۇرپاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ توتە جولى. ءبىز انا ءتىلىن بىلمەيتىن كەي قازاقتىڭ بالاسىن «ءتىلى ورىسشا شىققان» دەپ جاتامىز.  قاتە ءسوز. كەز كەلگەن ادامنىڭ ءتىلى اۋەلى انا تىلىندە عانا شىعا باستايدى. قالعانىن ۇيرەنەدى. ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىمىز ءتىلى شىقپاي قالعان قازاقتار. ونى «ءتىلى شىقپاي قالىپ، سوسىن ورىسشا ۇيرەنىپ العان قازاقتار» دەپ ايتۋىمىز كەرەك. قازىرگى بيلىكتەگىلەردىڭ كوبى سونداي، ءتىلى شىقپاي قالاعان قازاقتار. ءتىلى شىقپاي قالعان ادامدى ۇيرەنگەن ءتىل بيلەيدى. ولاردىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋى نەعايبىل. سوندىقتان دا ءتىل – تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى شارتى.

ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى