2022 jyly Qazaqstanda tereń saıası jáne ınstıtýsıonaldyq qaıta qurý kezeńi bastaldy. Referendýmda maquldanǵan konstıtýsıalyq reforma bılik qurylymyndaǵy jáne memlekettik basqarý tásilderindegi aýqymdy ózgeristerdi bastady. Kelesi úsh jyl ókilettikterdi qaıta bólýge, ınstıtýttardy nyǵaıtýǵa, jergilikti ózin-ózi basqarýdy damytýǵa jáne ashyqtyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan belsendi reformalar kezeńi boldy.
Sonymen qatar, bul reformalardyń is júzinde qalaı júzege asyrylatynyn jáne olardyń azamattardyń kúndelikti ómirine qanshalyqty áser etetinin túsiný mańyzdy boldy. Zańnamanyń ózgerýi ǵana emes, sonymen qoǵamnyń reaksıasy, senim dınamıkasy, atqarýshy organdardyń róli jáne jańa tetikterdiń tıimdiligi basty nazarda. Bul maqala reformalardyń negizgi baǵyttaryna olardyń qabyldaýy men qoǵamdyq prosesterge áserine basa nazar aýdara otyryp, analıtıkalyq sholý usynady.
- 2022 jylǵy konstıtýsıalyq reforma: bılik qurylymynyń ózgerýi jáne jańa shekteýler
2022 jyly Qazaqstan saıası júıeni qaıta qaraýdyń mańyzdy kezeńi memlekette oryn alǵan tarıhı oqıǵalardan bastady. Qańtar aıyndaǵy oqıǵalardan keıin bastalǵan konstıtýsıalyq reforma ádilettilik, ashyqtyq jáne bılikti shekteý týraly qoǵamdyq suranysqa jaýap boldy. Bul basqarý bir fıgýranyń aınalasynda shoǵyrlanǵan eski modelden alystap, ókilettikterdi bólý arqyly teńdestirilgen júıege kóshý áreketi boldy.
2022 jylǵy 5 maýsymda ótken respýblıkalyq referendýmda saılaýshylardyń 77 paıyzy qoldap, Konstıtýsıanyń 33 babyna aýqymdy ózgerister qabyldandy. Saıasattanýshy Danıar Áshimbaev atap ótkendeı, «referendým quqyqtyq máseleni ózgertý quraly ǵana emes, reformalar barysy tóńireginde qoǵamdyq kelisimniń sımvoldyq aktisi jáne prezıdent ınstıtýtyna degen senimdi nyǵaıtý boldy». Keıinnen sol jyldyń 17 qyrkúıeginde parlament túzetýlerdiń ekinshi paketin, onyń ishinde prezıdenttik ókilettikterdi shekteýge qatysty túzetýlerdi bekitti.
Reformalardyń negizgi máni jeke basqarý júıesinen negizgi memlekettik organdar tejemelik jáne tepe-teńdik rejıminde jumys isteıtin ınstıtýsıonaldyq úlgige kóshý boldy. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan beri alǵash ret qazirgi saıası-quqyqtyq arhıtektýrany nyǵaıtý úshin emes, shekteý úshin - konstıtýsıalyq mınımalızm jáne quqyqtyq ınstıtýttardy nyǵaıtý rýhynda osyndaı aýqymdy qaıta qaraýdy júzege asyrdy.
Birinshiqadam Tuńǵysh Prezıdenttiń erekshe mártebesin joıý boldy. Konstıtýsıadan Elbasy týraly jáne onyń tarıhı artyqshylyǵy týraly barlyq siltemeler alynyp tastaldy. Bul jaı ǵana sımvoldyq qımyl emes, reforma týraly baptyń avtorlary atap ótkendeı, «barlyq azamattardyń zań aldyndaǵy teńdigin qalpyna keltirý jáne kastalyq saıası júıeni qalyptastyrýdyń alǵysharttaryn joıý» (Abdrasýlov jáne t.b., 2022). Prezıdent Toqaev «Bılikti kıelilikke aınaldyrýǵa bolmaıdy jáne bolmaýy kerek - ol óz aldyna maqsat emes, halyqqa qyzmet etýi kerek» dep ashyq aıtty.
Memleket basshysynyń óziniń mártebesin ózgertý mańyzdy boldy. Prezıdent saıası partıaǵa múshe bolý quqyǵynan aıyryldy, bul partıa basshylyǵynyń prezıdent ákimshiliginen ústemdik etý dástúrine núkte qoıdy. Sonymen qatar, bıliktiń otbasynda shoǵyrlanýyna jol bermeý máselesi de engizildi.
Sonymen qatar, prezıdenttiń ákimderge qatysty dıskresıalyq ókilettikteri qysqartylyp, onyń Senat depýtattyǵyna taǵaıyndalý kvotasy shekteldi. Mundaı sharalar, profesor M.H. Hasenov «jergilikti ózin-ózi basqarýdy jáne bıliktiń jaýapkershiligin nyǵaıtý úshin alǵysharttar jasaý, saıası jaýapkershiliktiń jańa standarttaryn qalyptastyrý» dep atap ótti.
Degenmen, osy oń qadamdarǵa qaramastan, keıbir erejeler negizdi alańdaýshylyq týdyrdy. Osy normalardyń biri ómirge, quqyq tártibine jáne qaýipsizdikke qaýip tóngen jaǵdaıda úkimettiń zań kúshi bar ýaqytsha normatıvtik quqyqtyq aktilerdi qabyldaý quqyǵy týraly tarmaq boldy. Akademık M.K. Súleımenov, «zań shyǵarý fýnksıasyn atqarýshy bılikke berý ýaqytsha bolsa da, bılikti bólýdiń klasıkalyq prınsıpterin buzady jáne parlamentarızmniń ınstıtýsıonaldyq erozıasyna ákelýi múmkin» dep atap kórsetedi. Mundaı norma bolashaqtaǵy quqyqtyq reformalar aıasynda qaıta qaraýdy qajet etedi.
Konstıtýsıalyq sot ınstıtýtyn qalpyna keltirý oń jáne kútiletin qadam boldy. Burynǵy Konstıtýsıalyq Keńesten aıyrmashylyǵy, jańa organ jeke tulǵalardyń ótinishterin – konstıtýsıalyq shaǵymdardy qaraý quqyǵyn aldy. Bul jańalyq azamattardyń óz quqyqtaryn qorǵaýyna tikeleı jol ashyp, konstıtýsıalyq quqyqtyq sana mádenıetin qalyptastyrady. Zańger ǵalym A.A. Qaraev atap ótkendeı, «bul Konstıtýsıalyq sottyń qyzmeti progresıvti quqyqtyq evolúsıanyń katalızatory bola alady».
Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń mártebesi de kúsheıtilip, endi Konstıtýsıanyń jeke babynda naqtylanyp, memlekettik ınstıtýttardyń sáýletine teń quqyqty qatysýshy bolyp sanalady. Osylaısha, adam quqyqtary turǵysynan memlekettik áreketterge baqylaýdy kúsheıtýge alǵysharttar jasalýda.
Reforma ólim jazasynan bas tartýdy bekitti, bul Qazaqstannyń halyqaralyq mindettemelerine jáne 21 ǵasyrdaǵy adam quqyqtaryn damytýdyń jalpy tendensıalaryna sáıkes keldi. Bul zańdy ǵana emes, elimizdiń jahandyq gýmanıtarlyq keńistikke enýine basa nazar aýdaratyn órkenıettik qadam.
Sımvoldyq qımyldar deńgeıinde elordanyń burynǵy ataýy – Astananyń qaıtarylýy da mańyzdy boldy. Bul sheshim Qazaqstannyń saıası júıesiniń tulǵalyq siltemelerden arylyp, ınstıtýsıonaldyq sabaqtastyqqa nazar aýdarýǵa umtylǵanynyń belgisi boldy.
Tutastaı alǵanda, 2022 jylǵy reformabul bılik júıesiniń jınaqtalǵan deformasıalaryn joıýǵa jáne memlekettik basqarýdyń neǵurlym ashyq, turaqty jáne ádil úlgisin qurýǵa baǵyttalǵan saıası «qalpyna keltirý» áreketi. Parlament Senatynyń Tóraǵasy Máýlen Áshimbaev atap ótkendeı, «Konstıtýsıaǵa ózgerister men tolyqtyrýlardy qabyldaý – bul sońǵy emes, júıeli ózgeristerdiń basy ǵana.Parlamenttiń aldynda zań shyǵarý júıesin negizgi zańnyń jańa normalaryna beıimdeý mindeti tur».
Uzaq merzimdi áser týraly aıtatyn bolsaq, reformanyń ózi fınal emes, bastama. Ol jańa vektordy belgiledi, biraq ınstıtýttarda, basqarý praktıkasynda jáne saıası minez-qulyqta naqty ózgerister bolmasa, áser shekteýli bolyp qalady. Konstıtýsıalyq mátin progresıvti bolýy múmkin, biraq onyń kúshi, eger ol barlyq adamdar úshin birdeı sharttarda qoldanylsa jáne jumys istese ǵana ózgerister oryn alady.
- 2022-2024 jyldardaǵy reformalardyń áleýmettik-saıası dınamıkasy
2022 jyldan bastap Qazaqstan aıtarlyqtaı ózgere bastady. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2022, 2023 jáne 2024 jyldarǵa arnalǵan jyl saıynǵy Joldaýlarynda reformalar baǵytyn aıqyndap berdi, onyń negizgi qaǵıdattary – ashyqtyq, ádildik jáne halyqtyń muń-muqtajyna kóńil bólý. Dereksiz ýádelerdiń ornyna naqty sharalar – saılaý júıesin ózgertýden bastap turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq pen densaýlyq saqtaýdaǵy jańa standarttarǵa kóshý paıda bola bastady. 2022 jyly qańtardaǵy qaıǵyly oqıǵadan keıin belgili: basqarýdyń burynǵy modeli endi jumys istemeıdi. Halyq bılikke degen senimin joǵaltty, kópshilik olardyń estilmeıtinin sezindi. Oǵan jaýap retinde «Jańa Qazaqstan» ıdeıasy usynyldy. Bul jaı uran emes – saıası júıeni reformalaý bastaldy.
Bul bastamalardyń qalaı daıyndalǵany da mańyzdy. Olar alǵash ret sarapshylardy, azamattyq qoǵam ókilderin, qarapaıym halyqty belsendi túrde tarta bastady. Bul tyńdaý jáne estý áreketin kórsetedi. Sodan keıin kóptegen sarapshylar bul baǵyt bılikti nyǵaıtý emes, ony qoǵam paıdasyna shekteý ekenin atap ótti.
2023 jyldyń ózinde ekonomıkaǵa nazar aýdaryldy. JİÓ-niń ósýi óz aldyna maqsat emes, adamdardyń jaqsartýlardy shynymen sezinýi mańyzdy boldy. Máselen, Joldaýda orta bıznesti qoldaý, İT salasyn damytý, salyqtardy jeńildetý sharalary qamtyldy. Aýyl sharýashylyǵyna basymdyq beriledi, sondyqtan fermerler búrokratıasyz bıznesti júrgize alady, al ónimder dúkenderde qoljetimdi boldy.
Bilim men adamı kapıtalǵa kóp kóńil bólindi. «Adal azamat» qaǵıdasy ár adamnyń jaı tutynýshy emes, el ómiriniń belsendi qatysýshysy bolýy týraly. Bul jańa bilim berý baǵdarlamalarynyń, sıfrlyq kýrstardyń iske qosylýynan, tehnoparkterdiń qurylýynan aıqyn kórinedi. Sıfrlandyrý endi tek memlekettik qyzmetterdi ǵana emes, sonymen qatar ómirdegi yńǵaılylyqty - mysaly, biryńǵaı medısınalyq kartalar, ashyq búdjetter, elektrondy kezek.
2024 jyly bul logıka jalǵasty, biraq odan da naqty boldy. Ár qazaqstandyqtyń óz aýlasynda ózgeristerdi sezinýine basa nazar aýdaryldy. Máselen, olar komýnaldyq qyzmetterge áleýmettik tarıfterdi engize bastady, joldar men kólikterdiń qaýipsizdigin baqylaýdy kúsheıtti, biryńǵaı aqparattyq júıe arqyly dári-dármektiń qoljetimdiligin jaqsartty. Aımaqtardy damytýǵa erekshe nazar aýdaryldy: monoqalalar baǵdarlamasy, aýyldarǵa ınvestısıa, jańa óndiristerdi iske qosý.
Aýdan ákimderin tikeleı saılaý mańyzdy qadam boldy. Bul endi turǵyndar jergilikti bılik organdaryn ózderi tańdaı alady degen sóz. Óńirlerde dárigerler tapshylyǵy bolmas úshin medısına fakúltetiniń stýdentterine beriletin granttar da ulǵaıtyldy. «Aýyl amanaty» baǵdarlamasy keńeıdi.
Reformalar endi jaı ǵana jarıalanbaıdy, naqty merzimder men qarjylandyrýǵa baılanysty. Adamdar úkimettiń ne istep jatqanyn jáne qanshalyqty tıimdi ekenin baqylaı alady. Biraq, árıne, bári oryndaýshylarǵa baılanysty – jaqsy kadrlarsyz kez kelgen reforma qaǵaz júzinde qalady. Prezıdent: bizge jasalǵan jumys esep berý úshin emes, nátıje kerek dep únemi basa aıtady.
Eń bastysy, bul ózgerister tóńkeris emes, eldiń birtindep jetilýi. Jańa Qazaqstan – bul tek erejeler ǵana emes, senim, qatysý, jaýapkershilik. Bul memlekettik qyzmetter resmı emes, shyn máninde kómektesetin kezde, adam óz daýysynyń mańyzdy ekenin sezingende.
Demek, 2022-2024 jyldarǵa arnalǵan joldaýlar tek saıası baıandamalar emes, ózgeristerdiń ózindik baǵyty. Bul jyldam emes, biraq jaqsy oılastyrylǵan. Prezıdenttiń ózi atap ótkendeı: «Ádiletsiz senim de, turaqtylyq ta múmkin emes. Al senimsiz bolashaq memleket bolmaıdy». Sońǵy jyldardaǵy barlyq reformalardyń máni osynda.
- Reformalardan keıingi úsh jyl: qazaqstandyqtardyń kúndelikti ómirinde ne ózgerdi
Memlekettik basqarýdyń jańa modeline kóshýdi belgilegen konstıtýsıalyq túzetýlerdiń qabyldanǵanyna úsh jyl boldy. Osy ýaqyt ishinde Qazaqstanda memlekettik jaýapkershilikti kúsheıtýge, azamattardyń saıasatqa qatysýyn keńeıtýge jáne áleýmettik saıasatty jańartýǵa baǵyttalǵan aýqymdy reformalar bastaldy. Biraq qazaqstandyqtardyń kúndelikti ómirine qatysty kórinis birkelki emes: keıbir ózgerister kózge kórinse, basqalary deklarasıa bolyp qala beredi.
Qalalyq deńgeıde sıfrlyq qyzmetter damydy. eGov, eOtinish jáne mobıldi qosymshalar arqyly qyzmet kórsetý iri qalalardyń turǵyndary úshin úırenshikti jaǵdaıǵa aınaldy. Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtaryndaǵy kezek qysqaryp, memlekettik organdarǵa júginý ashyq bola tústi. Alaıda, shaǵyn qalalarda jaǵdaı basqasha. Nashar ınternet, mamandardyń tapshylyǵy jáne tehnıkalyq artta qalý sıfrlyq sheshimderdi qoljetimsiz etedi. Sonyń saldarynan Almatyda bir másele jarty saǵatta sheshilse, aýylda bir apta ýaqyt ketedi.
Reformalardyń saıası bóligi, sonyń ishinde ákimderdiń tikeleı saılaýy jergilikti deńgeıde naqty qatysý úmitin týdyrdy. Degenmen, pılottyq okrýgterdegi saılaý básekelestiktiń kóbine formaldy sıpatqa ıe ekenin, naqty qoǵamdyq baqylaý tetikteri áli ázirlenbegenin kórsetti. Máslıhattar óz ókilettikterin kúsheıtti, biraq ákimdikterge táýeldi bolyp qaldy. Bılik pen qoǵam arasyndaǵy seriktestikke naqty kóshý naqty kóringen joq.
Áleýmettik reformalar eń kórnekti boldy. Áleýmettik tarıfterdi engizý, az qamtylǵandardy qoldaý sharalary, memlekettik qoldaýdyń jańa formattary naqty sıpatqa ıe boldy. Alaıda bul sharalar azyq-túlik, jalǵa alý, kólik baǵasynyń ósýin óteı almaıdy. Inflásıa joǵary kúıinde qalyp otyr, kóptegen azamattar qoldaýdy júıeli qorǵanys emes, ýaqytsha jeńildik retinde qabyldaıdy.
Densaýlyq saqtaýda elektrondy tirkeý engizildi, biryńǵaı medısınalyq kartalar paıda boldy, bul qalalardaǵy ózara árekettesýdi jeńildetti. Biraq kadr tapshylyǵy, dárigerlerdiń shamadan tys júktelýi, kadrlardyń yntasynyń tómendigi – munyń bári másele bolyp qala beredi. Aýyldarda jaǵdaı kúrdelirek: mamandar joq, qural-jabdyqtar eskirgen, medısınalyq kómektiń qoljetimdiligi tómen. Sondyqtan tehnıkalyq ózgeristerge qaramastan, sapasy birkelki emes. Al qalalyq aımaqtarda dárigerge jazylý úshin taýsylmaıtyn kezekter, keıde osyndaı memlekettik qyzmetti alýǵa kúsh jumsap sharshaǵan sha, halyq aqsha jumsap aqyly qyzmetterdi alady. Keıde tegin dúnıe men satyp alǵan qyzmettiń de sapasy tómen bolady.
Bilim berý júıesi jańartýǵa kúsh salýda: dýaldy oqytýdy damytý, onlaın kýrstar, sıfrlyq platformalardy engizý. Degenmen, teńsizdik saqtalady. Óńirlerde áli de muǵalimder tapshylyǵy bar, al mektep ınfraqurylymy kóp nárseni kútpeıdi. Qalanyń keıbir mektepterinde áli de bolsa ótkendi kórsetip turatyn ınfroqurylym men jaǵdaı bar. Aýyl jastaryna arnalǵan granttyq baǵdarlamalar jumyspen qamtý sharalarymen qatar júrmeıdi. Túlekter óz óńirlerine jumysqa ornalasa almaı, qalalarǵa ketip jatyr.
Eńbek naryǵynda da qozǵalys bar. Shaǵyn bıznesti qoldaý, shaǵyn nesıe berý, búrokratıalyq kedergilerdi azaıtý baǵdarlamalary qalalarda óz nátıjesin berdi. Degenmen, óńirlerde konsýltasıalyq qoldaý, bızneske ınfraqurylym, múmkindikter týraly aqparat jetispeıdi. Bul komponenttersiz sharalar qaǵaz júzinde qalady.
Adam quqyqtaryna erekshe kóńil bólinedi. Turmystyq zorlyq-zombylyqty qylmystyq jaýapkershilikke tartý týraly zań mańyzdy qadam bolyp tabylady. Biraq shalǵaı aımaqtarda daǵdarys ortalyqtary joq, mamandar tapshy, polısıa men áleýmettik salanyń ózara árekettesýi álsiz. Zań jumys isteıdi, biraq ony júzege asyrýdyń ınfraqurylymy aqsap tur. Qazaqstan degende tek qana úlken qalalar men onyń janyndaǵy aýyldar emes, ol barlyq Qazaqstannyń terıtorıasy, shalǵaı aımaqtardy da memleket nazaryna alý kerek. Elimizdiń kóptegen qalalarynan azynaýlaq shaqyrym syrtqa shyqqan kezde, áli de nazar aýdarý kerek máseleler men memlekettiń nazaryn talap etetin áleýmettik toptardyń bar ekendigin kórýdemiz. Memleket halyqtyń qamyn oılaǵan zertteýler júrgizgen kezde, zertteýshiler de, halyqtyń turmysyn baqylaýǵa qosylý kerek.
Jergilikti ózin-ózi basqarý reformasy ákimderdi taǵaıyndaý formatyn ózgertti: endi máslıhat depýtattary eki kandıdattyń arasynan tańdaıdy. Alaıda, shyndyǵynda bul halyq qalaýlysynyń áreketi retinde qabyldanbaıdy. Partıalyq básekelestiktiń álsizdigi, ákimshilik resýrstyń ústemdigi, kandıdattardy talqylaýǵa qoǵamnyń shekteýli qatysýy formaldylyqty saqtaıdy.
Soǵan qaramastan, qoǵamdyq sana ózgerýde. Halyq óz pikirin bildirýde, petısıalarǵa qatysýda, búdjetti talqylaýda belsendilik tanytty. Bul áli keń taraǵan joq, biraq saıası mádenıettegi transformasıanyń alǵashqy belgileri kórinedi. Ádildik, ashyqtyq jáne esep berý máselelerine qyzyǵýshylyqtyń artýy «tyńdaýshy memleket» talabynyń joıylmaı turǵanyn kórsetedi.
Teris faktorlarǵa qatty málimdemelerden sharshaý jáne jyldam nátıjelerdiń bolmaýy jatady. Kóptegen reformalardy júıelik logıkasy joq, kelisilmegen bastamalar tizbegi retinde qabyldaıdy. Naqty ózgerister núktelik baǵytta júredi — keıbir aımaqtarda baıqalady, basqalarynda is júzinde baıqalmaıdy. Bul ortalyq bastamalarǵa degen senimsizdikti arttyrady jáne keri baılanys tetikteri men qoǵamdyq baqylaýdy qaıta qaraýdy talap etedi.
Deklarasıalar men adamdardyń kúndelikti tájirıbesi arasynda alshaqtyq bolýy sosıologıalyq turǵydan mańyzdy. Zańdar men reformalar ózine degen senim týdyrmaıdy – ol nátıjemen tulǵanyń ózi kezdesken jerde paıda bolady. Sybaılas jemqorlyqsyz qyzmet alǵan adam, dárigerin taýyp, mekteptiń, joldyń qalaı jóndelip jatqanyn kórgende – ózgeristerge degen senimin nyǵaıta túsedi.
Qazirgi kezeńdi ótpeli kezeń dep ataýǵa bolady. Qaǵıdalar tujyrymdaldy, zańdar qabyldandy, sıfrlyq quraldar engizilýde. Biraq kadrlyq saıasatsyz, naqty baqylaýsyz, azamattardyń qatysýyn keńeıtpeıinshe nátıje shekteledi. Reformalardy jasaý ǵana emes, olardyń qalaı jumys isteıtinin, neniń ózgergenin jáne ony qalaı paıdalanýǵa bolatynyn túsindirý mańyzdy. Ashyqtyq tek tehnologıaǵa ǵana emes, sonymen birge bılik pen qoǵam arasyndaǵy qarym-qatynasqa da qatysty.
Úsh jyldyń qorytyndysy boıynsha ınstıtýsıonaldyq qaıta qurýdyń bastalýy týraly aıtýǵa bolady. Biraq onyń tereńdigi jańa erejelerdiń elordada ǵana emes, aýyldarda da sóz júzinde ǵana emes, is júzinde qanshalyqty jaqsy jumys isteıtinine baılanysty. Reformalardyń turaqtylyǵy – jyldamdyq emes, júıelilik, senim jáne halyqtyń qatysýy. Onsyz kez kelgen, tipti eń oılastyrylǵan sharalar qaǵaz júzinde qalý qaýpi bar.
Qorytyndy
Sońǵy jyldardaǵy reformalar jańa baǵytty belgiledi, biraq olardyń naqty máni qabyldanǵan zańdarmen emes, jergilikti jerlerde bolyp jatqan ózgeristermen anyqtalady. Iá, elektrondyq servıster, ákimderdiń saılanýy paıda boldy, ádildik týraly kóbirek aıtyla bastaldy. Biraq basty másele, ol reformalar men josparlardy oryndaý. Bir aýdanda turǵyndar sapaly medısına men qyzmetterge qol jetkize aldy, ekinshisinde bári áli de «tanystar arqyly» máselelerin sheship jatqandyqtary bar. Reformalar baıqalady, biraq birkelki jáne barlyq jerde emes. Ózgerister bar, degenimen áli de memleketimizdiń damýyn, halyqtyń ál-aýqatyn kóterý kerek. Turaqty ózgerister ár azamat óziniń pikiri eskerilgenin sezgende ǵana múmkin bolady, al memlekettik sheshimder tek úlken qalalarǵa ǵana emes, memlekettiń barlyq aımaqtary men shalǵaı jerlerine de jetip, ol jerlerde de ógerister bolýy kerek.
Memlekettiń damyǵandyǵyn, ózgeristerdiń bar ekendigin kúndelikti ómirden kóre alamyz, degenimen ary qaraı damý men jaǵdaıdy jaqsartýda úkimet pen birge halyqta belsendilik tanytyp, saıasatqa aralasýy kerek. Adal azamat konsepsıasy da osynda jatyr, ár adam ózinen bastap damýǵa baǵyttalǵan áreketter jasasa, otanymyzda da ózgerister bolatyndyǵy anyq. Onsyz kez-kelgen júıelik ózgerister syrtqy jáne resmı bolyp qabyldanady.
