2022 جىلى قازاقستاندا تەرەڭ ساياسي جانە ينستيتۋسيونالدىق قايتا قۇرۋ كەزەڭى باستالدى. رەفەرەندۋمدا ماقۇلدانعان كونستيتۋسيالىق رەفورما بيلىك قۇرىلىمىنداعى جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ تاسىلدەرىندەگى اۋقىمدى وزگەرىستەردى باستادى. كەلەسى ءۇش جىل وكىلەتتىكتەردى قايتا بولۋگە، ينستيتۋتتاردى نىعايتۋعا، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدى دامىتۋعا جانە اشىقتىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان بەلسەندى رەفورمالار كەزەڭى بولدى.
سونىمەن قاتار، بۇل رەفورمالاردىڭ ءىس جۇزىندە قالاي جۇزەگە اسىرىلاتىنىن جانە ولاردىڭ ازاماتتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە قانشالىقتى اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى بولدى. زاڭنامانىڭ وزگەرۋى عانا ەمەس، سونىمەن قوعامنىڭ رەاكسياسى، سەنىم ديناميكاسى، اتقارۋشى ورگانداردىڭ ءرولى جانە جاڭا تەتىكتەردىڭ تيىمدىلىگى باستى نازاردا. بۇل ماقالا رەفورمالاردىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا ولاردىڭ قابىلداۋى مەن قوعامدىق پروسەستەرگە اسەرىنە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ، اناليتيكالىق شولۋ ۇسىنادى.
- 2022 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفورما: بيلىك قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋى جانە جاڭا شەكتەۋلەر
2022 جىلى قازاقستان ساياسي جۇيەنى قايتا قاراۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭى مەملەكەتتە ورىن العان تاريحي وقيعالاردان باستادى. قاڭتار ايىنداعى وقيعالاردان كەيىن باستالعان كونستيتۋسيالىق رەفورما ادىلەتتىلىك، اشىقتىق جانە بيلىكتى شەكتەۋ تۋرالى قوعامدىق سۇرانىسقا جاۋاپ بولدى. بۇل باسقارۋ ءبىر فيگۋرانىڭ اينالاسىندا شوعىرلانعان ەسكى مودەلدەن الىستاپ، وكىلەتتىكتەردى ءبولۋ ارقىلى تەڭدەستىرىلگەن جۇيەگە كوشۋ ارەكەتى بولدى.
2022 جىلعى 5 ماۋسىمدا وتكەن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا سايلاۋشىلاردىڭ 77 پايىزى قولداپ، كونستيتۋسيانىڭ 33 بابىنا اۋقىمدى وزگەرىستەر قابىلداندى. ساياساتتانۋشى دانيار اشىمبايەۆ اتاپ وتكەندەي، «رەفەرەندۋم قۇقىقتىق ماسەلەنى وزگەرتۋ قۇرالى عانا ەمەس، رەفورمالار بارىسى توڭىرەگىندە قوعامدىق كەلىسىمنىڭ سيمۆولدىق اكتىسى جانە پرەزيدەنت ينستيتۋتىنا دەگەن سەنىمدى نىعايتۋ بولدى». كەيىننەن سول جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىندە پارلامەنت تۇزەتۋلەردىڭ ەكىنشى پاكەتىن، ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتەردى شەكتەۋگە قاتىستى تۇزەتۋلەردى بەكىتتى.
رەفورمالاردىڭ نەگىزگى ءمانى جەكە باسقارۋ جۇيەسىنەن نەگىزگى مەملەكەتتىك ورگاندار تەجەمەلىك جانە تەپە-تەڭدىك رەجيمىندە جۇمىس ىستەيتىن ينستيتۋسيونالدىق ۇلگىگە كوشۋ بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى العاش رەت قازىرگى ساياسي-قۇقىقتىق ارحيتەكتۋرانى نىعايتۋ ءۇشىن ەمەس، شەكتەۋ ءۇشىن - كونستيتۋسيالىق مينيماليزم جانە قۇقىقتىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋ رۋحىندا وسىنداي اۋقىمدى قايتا قاراۋدى جۇزەگە اسىردى.
ءبىرىنشىقادام تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەرەكشە مارتەبەسىن جويۋ بولدى. كونستيتۋسيادان ەلباسى تۋرالى جانە ونىڭ تاريحي ارتىقشىلىعى تۋرالى بارلىق سىلتەمەلەر الىنىپ تاستالدى. بۇل جاي عانا سيمۆولدىق قيمىل ەمەس، رەفورما تۋرالى باپتىڭ اۆتورلارى اتاپ وتكەندەي، «بارلىق ازاماتتاردىڭ زاڭ الدىنداعى تەڭدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە كاستالىق ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرۋدىڭ العىشارتتارىن جويۋ» (ابدراسۋلوۆ جانە ت.ب.، 2022). پرەزيدەنت توقايەۆ «بيلىكتى كيەلىلىككە اينالدىرۋعا بولمايدى جانە بولماۋى كەرەك - ول ءوز الدىنا ماقسات ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتۋى كەرەك» دەپ اشىق ايتتى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزىنىڭ مارتەبەسىن وزگەرتۋ ماڭىزدى بولدى. پرەزيدەنت ساياسي پارتياعا مۇشە بولۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى، بۇل پارتيا باسشىلىعىنىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن ۇستەمدىك ەتۋ داستۇرىنە نۇكتە قويدى. سونىمەن قاتار، بيلىكتىڭ وتباسىندا شوعىرلانۋىنا جول بەرمەۋ ماسەلەسى دە ەنگىزىلدى.
سونىمەن قاتار، پرەزيدەنتتىڭ اكىمدەرگە قاتىستى ديسكرەسيالىق وكىلەتتىكتەرى قىسقارتىلىپ، ونىڭ سەنات دەپۋتاتتىعىنا تاعايىندالۋ كۆوتاسى شەكتەلدى. مۇنداي شارالار، پروفەسسور م.ح. حاسەنوۆ «جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدى جانە بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن العىشارتتار جاساۋ، ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جاڭا ستاندارتتارىن قالىپتاستىرۋ» دەپ اتاپ ءوتتى.
دەگەنمەن، وسى وڭ قادامدارعا قاراماستان، كەيبىر ەرەجەلەر نەگىزدى الاڭداۋشىلىق تۋدىردى. وسى نورمالاردىڭ ءبىرى ومىرگە، قۇقىق تارتىبىنە جانە قاۋىپسىزدىككە ءقاۋىپ تونگەن جاعدايدا ۇكىمەتتىڭ زاڭ كۇشى بار ۋاقىتشا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋ قۇقىعى تۋرالى تارماق بولدى. اكادەميك م.ك. سۇلەيمەنوۆ، «زاڭ شىعارۋ فۋنكسياسىن اتقارۋشى بيلىككە بەرۋ ۋاقىتشا بولسا دا، بيلىكتى ءبولۋدىڭ كلاسسيكالىق پرينسيپتەرىن بۇزادى جانە پارلامەنتاريزمنىڭ ينستيتۋسيونالدىق ەروزياسىنا اكەلۋى مۇمكىن» دەپ اتاپ كورسەتەدى. مۇنداي نورما بولاشاقتاعى قۇقىقتىق رەفورمالار اياسىندا قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى.
كونستيتۋسيالىق سوت ينستيتۋتىن قالپىنا كەلتىرۋ وڭ جانە كۇتىلەتىن قادام بولدى. بۇرىنعى كونستيتۋسيالىق كەڭەستەن ايىرماشىلىعى، جاڭا ورگان جەكە تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن – كونستيتۋسيالىق شاعىمداردى قاراۋ قۇقىعىن الدى. بۇل جاڭالىق ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋىنا تىكەلەي جول اشىپ، كونستيتۋسيالىق قۇقىقتىق سانا مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. زاڭگەر عالىم ا.ا. قارايەۆ اتاپ وتكەندەي، «بۇل كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ قىزمەتى پروگرەسسيۆتى قۇقىقتىق ەۆوليۋسيانىڭ كاتاليزاتورى بولا الادى».
ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ مارتەبەسى دە كۇشەيتىلىپ، ەندى كونستيتۋسيانىڭ جەكە بابىندا ناقتىلانىپ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ساۋلەتىنە تەڭ قۇقىقتى قاتىسۋشى بولىپ سانالادى. وسىلايشا، ادام قۇقىقتارى تۇرعىسىنان مەملەكەتتىك ارەكەتتەرگە باقىلاۋدى كۇشەيتۋگە العىشارتتار جاسالۋدا.
رەفورما ءولىم جازاسىنان باس تارتۋدى بەكىتتى، بۇل قازاقستاننىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنە جانە 21 عاسىرداعى ادام قۇقىقتارىن دامىتۋدىڭ جالپى تەندەنسيالارىنا سايكەس كەلدى. بۇل زاڭدى عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ جاھاندىق گۋمانيتارلىق كەڭىستىككە ەنۋىنە باسا نازار اۋداراتىن وركەنيەتتىك قادام.
سيمۆولدىق قيمىلدار دەڭگەيىندە ەلوردانىڭ بۇرىنعى اتاۋى – استانانىڭ قايتارىلۋى دا ماڭىزدى بولدى. بۇل شەشىم قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ تۇلعالىق سىلتەمەلەردەن ارىلىپ، ينستيتۋسيونالدىق ساباقتاستىققا نازار اۋدارۋعا ۇمتىلعانىنىڭ بەلگىسى بولدى.
تۇتاستاي العاندا، 2022 جىلعى رەفورمابۇل بيلىك جۇيەسىنىڭ جيناقتالعان دەفورماسيالارىن جويۋعا جانە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ نەعۇرلىم اشىق، تۇراقتى جانە ءادىل ۇلگىسىن قۇرۋعا باعىتتالعان ساياسي «قالپىنا كەلتىرۋ» ارەكەتى. پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ اتاپ وتكەندەي، «كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى قابىلداۋ – بۇل سوڭعى ەمەس، جۇيەلى وزگەرىستەردىڭ باسى عانا.پارلامەنتتىڭ الدىندا زاڭ شىعارۋ جۇيەسىن نەگىزگى زاڭنىڭ جاڭا نورمالارىنا بەيىمدەۋ مىندەتى تۇر».
ۇزاق مەرزىمدى اسەر تۋرالى ايتاتىن بولساق، رەفورمانىڭ ءوزى فينال ەمەس، باستاما. ول جاڭا ۆەكتوردى بەلگىلەدى، ءبىراق ينستيتۋتتاردا، باسقارۋ پراكتيكاسىندا جانە ساياسي مىنەز-قۇلىقتا ناقتى وزگەرىستەر بولماسا، اسەر شەكتەۋلى بولىپ قالادى. كونستيتۋسيالىق ءماتىن پروگرەسسيۆتى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ونىڭ كۇشى، ەگەر ول بارلىق ادامدار ءۇشىن بىردەي شارتتاردا قولدانىلسا جانە جۇمىس ىستەسە عانا وزگەرىستەر ورىن الادى.
- 2022-2024 جىلدارداعى رەفورمالاردىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ديناميكاسى
2022 جىلدان باستاپ قازاقستان ايتارلىقتاي وزگەرە باستادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022، 2023 جانە 2024 جىلدارعا ارنالعان جىل سايىنعى جولداۋلارىندا رەفورمالار باعىتىن ايقىنداپ بەردى، ونىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى – اشىقتىق، ادىلدىك جانە حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا كوڭىل ءبولۋ. دەرەكسىز ۋادەلەردىڭ ورنىنا ناقتى شارالار – سايلاۋ جۇيەسىن وزگەرتۋدەن باستاپ تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق پەن دەنساۋلىق ساقتاۋداعى جاڭا ستاندارتتارعا كوشۋ پايدا بولا باستادى. 2022 جىلى قاڭتارداعى قايعىلى وقيعادان كەيىن بەلگىلى: باسقارۋدىڭ بۇرىنعى مودەلى ەندى جۇمىس ىستەمەيدى. حالىق بيلىككە دەگەن سەنىمىن جوعالتتى، كوپشىلىك ولاردىڭ ەستىلمەيتىنىن سەزىندى. وعان جاۋاپ رەتىندە «جاڭا قازاقستان» يدەياسى ۇسىنىلدى. بۇل جاي ۇران ەمەس – ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋ باستالدى.
بۇل باستامالاردىڭ قالاي دايىندالعانى دا ماڭىزدى. ولار العاش رەت ساراپشىلاردى، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىن، قاراپايىم حالىقتى بەلسەندى تۇردە تارتا باستادى. بۇل تىڭداۋ جانە ەستۋ ارەكەتىن كورسەتەدى. سودان كەيىن كوپتەگەن ساراپشىلار بۇل باعىت بيلىكتى نىعايتۋ ەمەس، ونى قوعام پايداسىنا شەكتەۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
2023 جىلدىڭ وزىندە ەكونوميكاعا نازار اۋدارىلدى. ءجىو-نىڭ ءوسۋى ءوز الدىنا ماقسات ەمەس، ادامداردىڭ جاقسارتۋلاردى شىنىمەن سەزىنۋى ماڭىزدى بولدى. ماسەلەن، جولداۋدا ورتا بيزنەستى قولداۋ، ءىت سالاسىن دامىتۋ، سالىقتاردى جەڭىلدەتۋ شارالارى قامتىلدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسىمدىق بەرىلەدى، سوندىقتان فەرمەرلەر بيۋروكراتياسىز بيزنەستى جۇرگىزە الادى، ال ونىمدەر دۇكەندەردە قولجەتىمدى بولدى.
ءبىلىم مەن ادامي كاپيتالعا كوپ كوڭىل ءبولىندى. «ادال ازامات» قاعيداسى ءار ادامنىڭ جاي تۇتىنۋشى ەمەس، ەل ءومىرىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولۋى تۋرالى. بۇل جاڭا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ، سيفرلىق كۋرستاردىڭ ىسكە قوسىلۋىنان، تەحنوپاركتەردىڭ قۇرىلۋىنان ايقىن كورىنەدى. سيفرلاندىرۋ ەندى تەك مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ومىردەگى ىڭعايلىلىقتى - مىسالى، ءبىرىڭعاي مەديسينالىق كارتالار، اشىق بيۋدجەتتەر، ەلەكتروندى كەزەك.
2024 جىلى بۇل لوگيكا جالعاستى، ءبىراق ودان دا ناقتى بولدى. ءار قازاقستاندىقتىڭ ءوز اۋلاسىندا وزگەرىستەردى سەزىنۋىنە باسا نازار اۋدارىلدى. ماسەلەن، ولار كوممۋنالدىق قىزمەتتەرگە الەۋمەتتىك تاريفتەردى ەنگىزە باستادى، جولدار مەن كولىكتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن باقىلاۋدى كۇشەيتتى، ءبىرىڭعاي اقپاراتتىق جۇيە ارقىلى دارى-دارمەكتىڭ قولجەتىمدىلىگىن جاقسارتتى. ايماقتاردى دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى: مونوقالالار باعدارلاماسى، اۋىلدارعا ينۆەستيسيا، جاڭا وندىرىستەردى ىسكە قوسۋ.
اۋدان اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ ماڭىزدى قادام بولدى. بۇل ەندى تۇرعىندار جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن وزدەرى تاڭداي الادى دەگەن ءسوز. وڭىرلەردە دارىگەرلەر تاپشىلىعى بولماس ءۇشىن مەديسينا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە بەرىلەتىن گرانتتار دا ۇلعايتىلدى. «اۋىل اماناتى» باعدارلاماسى كەڭەيدى.
رەفورمالار ەندى جاي عانا جاريالانبايدى، ناقتى مەرزىمدەر مەن قارجىلاندىرۋعا بايلانىستى. ادامدار ۇكىمەتتىڭ نە ىستەپ جاتقانىن جانە قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن باقىلاي الادى. ءبىراق، ارينە، ءبارى ورىنداۋشىلارعا بايلانىستى – جاقسى كادرلارسىز كەز كەلگەن رەفورما قاعاز جۇزىندە قالادى. پرەزيدەنت: بىزگە جاسالعان جۇمىس ەسەپ بەرۋ ءۇشىن ەمەس، ناتيجە كەرەك دەپ ۇنەمى باسا ايتادى.
ەڭ باستىسى، بۇل وزگەرىستەر توڭكەرىس ەمەس، ەلدىڭ بىرتىندەپ جەتىلۋى. جاڭا قازاقستان – بۇل تەك ەرەجەلەر عانا ەمەس، سەنىم، قاتىسۋ، جاۋاپكەرشىلىك. بۇل مەملەكەتتىك قىزمەتتەر رەسمي ەمەس، شىن مانىندە كومەكتەسەتىن كەزدە، ادام ءوز داۋىسىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن سەزىنگەندە.
دەمەك، 2022-2024 جىلدارعا ارنالعان جولداۋلار تەك ساياسي باياندامالار ەمەس، وزگەرىستەردىڭ وزىندىك باعىتى. بۇل جىلدام ەمەس، ءبىراق جاقسى ويلاستىرىلعان. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى اتاپ وتكەندەي: «ادىلەتسىز سەنىم دە، تۇراقتىلىق تا مۇمكىن ەمەس. ال سەنىمسىز بولاشاق مەملەكەت بولمايدى». سوڭعى جىلدارداعى بارلىق رەفورمالاردىڭ ءمانى وسىندا.
- رەفورمالاردان كەيىنگى ءۇش جىل: قازاقستاندىقتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە نە وزگەردى
مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا مودەلىنە كوشۋدى بەلگىلەگەن كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەردىڭ قابىلدانعانىنا ءۇش جىل بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاندا مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋگە، ازاماتتاردىڭ ساياساتقا قاتىسۋىن كەڭەيتۋگە جانە الەۋمەتتىك ساياساتتى جاڭارتۋعا باعىتتالعان اۋقىمدى رەفورمالار باستالدى. ءبىراق قازاقستاندىقتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە قاتىستى كورىنىس بىركەلكى ەمەس: كەيبىر وزگەرىستەر كوزگە كورىنسە، باسقالارى دەكلاراسيا بولىپ قالا بەرەدى.
قالالىق دەڭگەيدە سيفرلىق قىزمەتتەر دامىدى. eGov، eOtinish جانە ءموبيلدى قوسىمشالار ارقىلى قىزمەت كورسەتۋ ءىرى قالالاردىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى. حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنداعى كەزەك قىسقارىپ، مەملەكەتتىك ورگاندارعا جۇگىنۋ اشىق بولا ءتۇستى. الايدا، شاعىن قالالاردا جاعداي باسقاشا. ناشار ينتەرنەت، مامانداردىڭ تاپشىلىعى جانە تەحنيكالىق ارتتا قالۋ سيفرلىق شەشىمدەردى قولجەتىمسىز ەتەدى. سونىڭ سالدارىنان الماتىدا ءبىر ماسەلە جارتى ساعاتتا شەشىلسە، اۋىلدا ءبىر اپتا ۋاقىت كەتەدى.
رەفورمالاردىڭ ساياسي بولىگى، سونىڭ ىشىندە اكىمدەردىڭ تىكەلەي سايلاۋى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ناقتى قاتىسۋ ءۇمىتىن تۋدىردى. دەگەنمەن، پيلوتتىق وكرۋگتەردەگى سايلاۋ باسەكەلەستىكتىڭ كوبىنە فورمالدى سيپاتقا يە ەكەنىن، ناقتى قوعامدىق باقىلاۋ تەتىكتەرى ءالى ازىرلەنبەگەنىن كورسەتتى. ءماسليحاتتار ءوز وكىلەتتىكتەرىن كۇشەيتتى، ءبىراق اكىمدىكتەرگە تاۋەلدى بولىپ قالدى. بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى سەرىكتەستىككە ناقتى كوشۋ ناقتى كورىنگەن جوق.
الەۋمەتتىك رەفورمالار ەڭ كورنەكتى بولدى. الەۋمەتتىك تاريفتەردى ەنگىزۋ، از قامتىلعانداردى قولداۋ شارالارى، مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ جاڭا فورماتتارى ناقتى سيپاتقا يە بولدى. الايدا بۇل شارالار ازىق-تۇلىك، جالعا الۋ، كولىك باعاسىنىڭ ءوسۋىن وتەي المايدى. ينفلياسيا جوعارى كۇيىندە قالىپ وتىر، كوپتەگەن ازاماتتار قولداۋدى جۇيەلى قورعانىس ەمەس، ۋاقىتشا جەڭىلدىك رەتىندە قابىلدايدى.
دەنساۋلىق ساقتاۋدا ەلەكتروندى تىركەۋ ەنگىزىلدى، ءبىرىڭعاي مەديسينالىق كارتالار پايدا بولدى، بۇل قالالارداعى ءوزارا ارەكەتتەسۋدى جەڭىلدەتتى. ءبىراق كادر تاپشىلىعى، دارىگەرلەردىڭ شامادان تىس جۇكتەلۋى، كادرلاردىڭ ىنتاسىنىڭ تومەندىگى – مۇنىڭ ءبارى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. اۋىلداردا جاعداي كۇردەلىرەك: ماماندار جوق، قۇرال-جابدىقتار ەسكىرگەن، مەديسينالىق كومەكتىڭ قولجەتىمدىلىگى تومەن. سوندىقتان تەحنيكالىق وزگەرىستەرگە قاراماستان، ساپاسى بىركەلكى ەمەس. ال قالالىق ايماقتاردا دارىگەرگە جازىلۋ ءۇشىن تاۋسىلمايتىن كەزەكتەر، كەيدە وسىنداي مەملەكەتتىك قىزمەتتى الۋعا كۇش جۇمساپ شارشاعان شا، حالىق اقشا جۇمساپ اقىلى قىزمەتتەردى الادى. كەيدە تەگىن دۇنيە مەن ساتىپ العان قىزمەتتىڭ دە ساپاسى تومەن بولادى.
ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جاڭارتۋعا كۇش سالۋدا: دۋالدى وقىتۋدى دامىتۋ، ونلاين كۋرستار، سيفرلىق پلاتفورمالاردى ەنگىزۋ. دەگەنمەن، تەڭسىزدىك ساقتالادى. وڭىرلەردە ءالى دە مۇعالىمدەر تاپشىلىعى بار، ال مەكتەپ ينفراقۇرىلىمى كوپ نارسەنى كۇتپەيدى. قالانىڭ كەيبىر مەكتەپتەرىندە ءالى دە بولسا وتكەندى كورسەتىپ تۇراتىن ينفروقۇرىلىم مەن جاعداي بار. اۋىل جاستارىنا ارنالعان گرانتتىق باعدارلامالار جۇمىسپەن قامتۋ شارالارىمەن قاتار جۇرمەيدى. تۇلەكتەر ءوز وڭىرلەرىنە جۇمىسقا ورنالاسا الماي، قالالارعا كەتىپ جاتىر.
ەڭبەك نارىعىندا دا قوزعالىس بار. شاعىن بيزنەستى قولداۋ، شاعىن نەسيە بەرۋ، بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى ازايتۋ باعدارلامالارى قالالاردا ءوز ناتيجەسىن بەردى. دەگەنمەن، وڭىرلەردە كونسۋلتاسيالىق قولداۋ، بيزنەسكە ينفراقۇرىلىم، مۇمكىندىكتەر تۋرالى اقپارات جەتىسپەيدى. بۇل كومپونەنتتەرسىز شارالار قاعاز جۇزىندە قالادى.
ادام قۇقىقتارىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى زاڭ ماڭىزدى قادام بولىپ تابىلادى. ءبىراق شالعاي ايماقتاردا داعدارىس ورتالىقتارى جوق، ماماندار تاپشى، پوليسيا مەن الەۋمەتتىك سالانىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى ءالسىز. زاڭ جۇمىس ىستەيدى، ءبىراق ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى اقساپ تۇر. قازاقستان دەگەندە تەك قانا ۇلكەن قالالار مەن ونىڭ جانىنداعى اۋىلدار ەمەس، ول بارلىق قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى، شالعاي ايماقتاردى دا مەملەكەت نازارىنا الۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن قالالارىنان ازىناۋلاق شاقىرىم سىرتقا شىققان كەزدە، ءالى دە نازار اۋدارۋ كەرەك ماسەلەلەر مەن مەملەكەتتىڭ نازارىن تالاپ ەتەتىن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ بار ەكەندىگىن كورۋدەمىز. مەملەكەت حالىقتىڭ قامىن ويلاعان زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن كەزدە، زەرتتەۋشىلەر دە، حالىقتىڭ تۇرمىسىن باقىلاۋعا قوسىلۋ كەرەك.
جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ رەفورماسى اكىمدەردى تاعايىنداۋ فورماتىن وزگەرتتى: ەندى ءماسليحات دەپۋتاتتارى ەكى كانديداتتىڭ اراسىنان تاڭدايدى. الايدا، شىندىعىندا بۇل حالىق قالاۋلىسىنىڭ ارەكەتى رەتىندە قابىلدانبايدى. پارتيالىق باسەكەلەستىكتىڭ السىزدىگى، اكىمشىلىك رەسۋرستىڭ ۇستەمدىگى، كانديداتتاردى تالقىلاۋعا قوعامنىڭ شەكتەۋلى قاتىسۋى فورمالدىلىقتى ساقتايدى.
سوعان قاراماستان، قوعامدىق سانا وزگەرۋدە. حالىق ءوز پىكىرىن بىلدىرۋدە، پەتيسيالارعا قاتىسۋدا، بيۋدجەتتى تالقىلاۋدا بەلسەندىلىك تانىتتى. بۇل ءالى كەڭ تاراعان جوق، ءبىراق ساياسي مادەنيەتتەگى ترانسفورماسيانىڭ العاشقى بەلگىلەرى كورىنەدى. ادىلدىك، اشىقتىق جانە ەسەپ بەرۋ ماسەلەلەرىنە قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋى «تىڭداۋشى مەملەكەت» تالابىنىڭ جويىلماي تۇرعانىن كورسەتەدى.
تەرىس فاكتورلارعا قاتتى مالىمدەمەلەردەن شارشاۋ جانە جىلدام ناتيجەلەردىڭ بولماۋى جاتادى. كوپتەگەن رەفورمالاردى جۇيەلىك لوگيكاسى جوق، كەلىسىلمەگەن باستامالار تىزبەگى رەتىندە قابىلدايدى. ناقتى وزگەرىستەر نۇكتەلىك باعىتتا جۇرەدى — كەيبىر ايماقتاردا بايقالادى، باسقالارىندا ءىس جۇزىندە بايقالمايدى. بۇل ورتالىق باستامالارعا دەگەن سەنىمسىزدىكتى ارتتىرادى جانە كەرى بايلانىس تەتىكتەرى مەن قوعامدىق باقىلاۋدى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى.
دەكلاراسيالار مەن ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تاجىريبەسى اراسىندا الشاقتىق بولۋى سوسيولوگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى. زاڭدار مەن رەفورمالار وزىنە دەگەن سەنىم تۋدىرمايدى – ول ناتيجەمەن تۇلعانىڭ ءوزى كەزدەسكەن جەردە پايدا بولادى. سىبايلاس جەمقورلىقسىز قىزمەت العان ادام، دارىگەرىن تاۋىپ، مەكتەپتىڭ، جولدىڭ قالاي جوندەلىپ جاتقانىن كورگەندە – وزگەرىستەرگە دەگەن سەنىمىن نىعايتا تۇسەدى.
قازىرگى كەزەڭدى وتپەلى كەزەڭ دەپ اتاۋعا بولادى. قاعيدالار تۇجىرىمدالدى، زاڭدار قابىلداندى، سيفرلىق قۇرالدار ەنگىزىلۋدە. ءبىراق كادرلىق ساياساتسىز، ناقتى باقىلاۋسىز، ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىن كەڭەيتپەيىنشە ناتيجە شەكتەلەدى. رەفورمالاردى جاساۋ عانا ەمەس، ولاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن، نەنىڭ وزگەرگەنىن جانە ونى قالاي پايدالانۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ ماڭىزدى. اشىقتىق تەك تەحنولوگياعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا دا قاتىستى.
ءۇش جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ينستيتۋسيونالدىق قايتا قۇرۋدىڭ باستالۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى. ءبىراق ونىڭ تەرەڭدىگى جاڭا ەرەجەلەردىڭ ەلوردادا عانا ەمەس، اۋىلداردا دا ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە قانشالىقتى جاقسى جۇمىس ىستەيتىنىنە بايلانىستى. رەفورمالاردىڭ تۇراقتىلىعى – جىلدامدىق ەمەس، جۇيەلىلىك، سەنىم جانە حالىقتىڭ قاتىسۋى. ونسىز كەز كەلگەن، ءتىپتى ەڭ ويلاستىرىلعان شارالار قاعاز جۇزىندە قالۋ ءقاۋپى بار.
قورىتىندى
سوڭعى جىلدارداعى رەفورمالار جاڭا باعىتتى بەلگىلەدى، ءبىراق ولاردىڭ ناقتى ءمانى قابىلدانعان زاڭدارمەن ەمەس، جەرگىلىكتى جەرلەردە بولىپ جاتقان وزگەرىستەرمەن انىقتالادى. ءيا، ەلەكتروندىق سەرۆيستەر، اكىمدەردىڭ سايلانۋى پايدا بولدى، ادىلدىك تۋرالى كوبىرەك ايتىلا باستالدى. ءبىراق باستى ماسەلە، ول رەفورمالار مەن جوسپارلاردى ورىنداۋ. ءبىر اۋداندا تۇرعىندار ساپالى مەديسينا مەن قىزمەتتەرگە قول جەتكىزە الدى، ەكىنشىسىندە ءبارى ءالى دە «تانىستار ارقىلى» ماسەلەلەرىن شەشىپ جاتقاندىقتارى بار. رەفورمالار بايقالادى، ءبىراق بىركەلكى جانە بارلىق جەردە ەمەس. وزگەرىستەر بار، دەگەنىمەن ءالى دە مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ كەرەك. تۇراقتى وزگەرىستەر ءار ازامات ءوزىنىڭ پىكىرى ەسكەرىلگەنىن سەزگەندە عانا مۇمكىن بولادى، ال مەملەكەتتىك شەشىمدەر تەك ۇلكەن قالالارعا عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ بارلىق ايماقتارى مەن شالعاي جەرلەرىنە دە جەتىپ، ول جەرلەردە دە وگەرىستەر بولۋى كەرەك.
مەملەكەتتىڭ دامىعاندىعىن، وزگەرىستەردىڭ بار ەكەندىگىن كۇندەلىكتى ومىردەن كورە الامىز، دەگەنىمەن ارى قاراي دامۋ مەن جاعدايدى جاقسارتۋدا ۇكىمەت پەن بىرگە حالىقتا بەلسەندىلىك تانىتىپ، ساياساتقا ارالاسۋى كەرەك. ادال ازامات كونسەپسياسى دا وسىندا جاتىر، ءار ادام وزىنەن باستاپ دامۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەر جاساسا، وتانىمىزدا دا وزگەرىستەر بولاتىندىعى انىق. ونسىز كەز-كەلگەن جۇيەلىك وزگەرىستەر سىرتقى جانە رەسمي بولىپ قابىلدانادى.
