Qazirgi tańda ulttyń zamanaýılyǵy tek ekonomıkalyq kórsetkishtermen nemese tehnologıalyq damýdyń deńgeıimen ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik qatynastardyń sapasymen, ústemdik etetin qundylyq baǵdarlarymen jáne tulǵaaralyq ózara árekettestik túrlerimen aıqyndalyp keledi. Osy turǵyda dostyq uǵymy áleýmettik qurylymdy jáne mádenı jańǵyrýdy taldaýda barǵan saıyn mańyzdy mánge ıe.
Áleýmettanýda dostyq — bul turaqty ári ózara áleýmettik baılanystardyń bir túri retinde qarastyrylady, qazirgi zamanda ol otbasylyq jáne korporatıvtik qatynastardyń sheńberinen shyǵyp otyr. Shynymen de, búginde senim men dostyq qarym-qatynastar demokratıalyq qoǵamdardyń turaqty damýy jolynda sheshýshi ról atqarady (Putnam, 2000[i]). Senim deńgeıi men áleýmettik belsendiligi joǵary elderde azamattyq belsendilik artyp, ınstıtýttar myqtyraq qalyptasady jáne demokratıa turaqty bolady. Osy turǵyda dostyq jekelegen qundylyq qana emes, áleýmettik qurylymnyń mańyzdy elementi retinde kórinedi.
Ronald Inglehart qundylyqtardyń aýysý teorıasynda ındýstrıalyqtan postındýstrıaldy qoǵamǵa aýysqan saıyn ózin-ózi kórsetý, jeke avtonomıa jáne teńdik qundylyqtarynyń mańyzdylyǵy qalaı artatynyn kórsetedi (Inglehart & Welzel, 2005[ii]). Bul qundylyqtar ózara qarym-qatynas seriktesterin, sonyń ishinde dostardy, erkin tańdaý tájirıbesine negizdelgen praktıkalarmen tyǵyz baılanysty. Basqasha aıtqanda, ózara senim men erkin tańdaý negizinde qalyptasqan dostyq baılanystardyń keń taralýy qoǵamnyń zamanaýılyǵynyń jáne plúralızm men áleýmettik ashyqtyq jaǵdaıynda ómir súrýge daıyndyǵynyń kórsetkishi retinde qarastyrylady.
Dostyqtyń jahandyq dınamıkasy kóptegen qoǵamdardyń ınstıtýsıonaldyq ıntegrasıadan daralanǵan jelilik qurylymdarǵa ótý ústinde ekenin kórsetedi. Osyǵan baılanysty dostyq burynǵydaı ujymdyq sıpatta emes, barǵan saıyn jekeshelendirilgen qarym-qatynasqa aınalýda. Jalpy alǵanda, qazirgi zertteýler búkil álem boıynsha eresek adamdar arasynda jaqyn dostar sanynyń azaıyp kele jatqanyn jáne áleýmettik jelilerdiń bar bolýyna qaramastan, emosıonaldyq jalǵyzdyqtyń artyp otyrǵanyn kórsetedi. Eger dástúrli qoǵamdarda dostyq — ómir súrý úshin qajetti ári turaqty qatynas túri bolsa (hard, qoǵamnyń «qatqyl» qurylymy), qazirgi zamanda ol ıkemdi, beıimdelgish sıpatqa (soft, «jumsaq» qurylymǵa) ıe bolyp otyr. Bul jerde dostyq qajettilikke emes, tańdaý erkine negizdeledi: «Qazirgi adam erkindigin shektemeıtin, biraq ózin qajet sezinýge múmkindik beretin baılanystardy izdeıdi. Dostyq — dál sondaı «ıkemdi jaqyndyqqa» aınalýda» (Baýman, 2005[iii]).
Qazaqstanda dostyq baılanystar qanshalyqty keń taralǵan? Qazaqstandyqtar qanshalyqty zamanaýı? Bul suraqtarǵa jaýap berýge 2025 jylǵy sáýir aıynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy QSZI tapsyrysy boıynsha júrgizilgen qoǵamdyq pikirge arnalǵan saýalnama derekteri kómektesedi[iv]. Dostyq máselesi úsh ındıkator arqyly ólshendi: baılanystardyń tyǵyzdyǵy, qarym-qatynas jıiligi jáne dostar tarapynan kórsetiletin kómek. Bul ólshemder Robert Patnemniń eki túrli áleýmettik baılanys jaıly ıdeıalaryna — bonding (baılanystyrýshy) jáne bridging (kópir ornatýshy) kapıtalyna negizdelgen. Birinshi túri (bonding) — «óz» tobyndaǵy adamdar arasynda qalyptasatyn baılanys bolsa, ekinshi túri (bridging) — ártúrli áleýmettik toptar arasyndaǵy qatynasty bildiredi. Munda baılanystyrýshy dostyq baılanystaryn ólsheý nátıjeleri usynylyp otyr.
Dostyq baılanystardyń tyǵyzdyǵy «Siz tyǵyz qarym-qatynas jasaıtyn jáne ózińiz úshin mańyzdy máseleler týraly ashyq sóılese alatyn qansha dosyńyz bar?» degen suraq arqyly ólshendi. Saýalnama nátıjeleri boıynsha:
Qazaqstandyqtardyń basym bóligi 2-9 jaqyn dosqa ıe. Jalpy alǵanda, respondentterdiń 68,5%-y (2, 3-4 jáne 5-9 dosy barlar) ekiden toǵyzǵa deıin tyǵyz dostyq qarym-qatynas ornatqan. Bul — dostyq baılanystardyń jetkilikti keń ári belsendi ekenin kórsetedi. Patnemniń jiktemesine sáıkes, bul — bonding capital, ıaǵnı senimge, emosıalyq qatystylyq pen ózara kómekke negizdelgen turaqty kóldeneń baılanystardy qalyptastyrýǵa Qazaqstanda qolaıly jaǵdaı saqtalyp otyrǵanyn bildiredi. Mundaı baılanystar erekshe mańyzdy, óıtkeni olar qoldaý kórsetip, mıkroqoǵamdar deńgeıinde birlik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýge septigin tıgizedi.
Eń keń taralǵan sanat — 3-4 jaqyn dosy bar respondentter (31,6%). Bul adamdardyń kópshiligi senimge negizdelgen shekteýli, biraq turaqty qarym-qatynas sheńberin tańdaýǵa beıim ekenin kórsetedi. Mundaı úlgi — kúshti bonding capital-ǵa tán. Bul — dostardyń ońtaıly sany, óıtkeni dál osy kólemde tereń ári turaqty qatynasty saqtaýǵa bolady. Bul tujyrymdy Donbardyń zertteýleri de rastaıdy. Eldiń barlyq óńirlerinde 3-4 dospen shektelgen dostyq jelige tartylý — keń taralǵan qubylys.
Keń dostyq jelilerdiń bolýy: 5-9 jáne 10+ dosy barlar (barlyǵy 35,2%). Qazaqstandyqtardyń úshten biriniń dostyq baılanystary «jaqyn sheńberden» asyp túsedi. Bul adamnyń joǵary áleýmettik belsendiligin de, jaqyn jáne ortasha dostyq arasyndaǵy shekaralardyń kómeskiligin de kórsetýi múmkin. 5 jáne odan da kóp jaqyn dosy bar respondentterdiń úlesiniń joǵary bolýy (35,2%) dástúrli, óńirlik nemese dinı qaýymdastyqtarda keń taralǵan tyǵyz jelilik qurylymdardyń bar ekenin bildirýi yqtımal. Mundaı qaýymdastyqtarda ózara kómek pen bir-biriniń ómirine qatysýǵa degen kútýler joǵary deńgeıde saqtalǵan. 10 jáne odan da kóp dosy bar dostyq jelileri kóbine Túrkistan, Qyzylorda jáne Atyraý oblystarynyń turǵyndaryna tán. 5-9 dostyq baılanysy astanalyqtarda, sondaı-aq Qyzylorda jáne Aqtóbe oblystarynyń turǵyndarynda jıi kezdesedi.
Jalǵyzdyq nemese dostyq baılanystardyń tómen deńgeıi: 0-1 dos (15%). Respondentterdiń 5,7%-ynda múlde jaqyn dos joq, al 9,3%-ynda tek bir ǵana dos bar. Bul — alańdatarlyq, biraq dabyl qaǵarlyq deńgeı emes. Máselen, AQSH nemese Japonıa sekildi elderde jalǵyzdyq jaǵdaıy áldeqaıda jıi kezdesedi. Degenmen, 0-1 ǵana jaqyn dosy bar 15% respondenttiń bolýy áleýmettik oqshaýlaný, álsiz áleýmettik birigý nemese áleýmettik baılanystardyń úzilýi sıaqty úrdisterdiń bar ekenin kórsetedi. Bul ásirese osal toptar — egde jastaǵylar, mıgranttar men jumyssyzdar arasynda ózekti.Jetisý, Almaty jáne Jambyl oblystarynyń turǵyndary kóbine bir ǵana dosy bar ekenin kórsetken. Al múlde dosy joq respondentter kóbine Jetisý, Shyǵys Qazaqstan jáne Qaraǵandy oblystarynda kezdesedi.
Dostyq qarym-qatynastyń jıiligi «Aıyna keminde bir ret kezdesetin qansha dosyńyz bar?» degen suraq arqyly ólshendi:
Qazaqstandaǵy respondentterdiń basym bóligi turaqty jaqyn dostar sheńberine ıe jáne olarmen únemi baılanysta bolady. Mysaly, suralǵandardyń shamamen úshten biri (28,9%) aıyna keminde bir ret 3-4 dosymen kezdesedi (Shymkent, Aqmola jáne Pavlodar oblystarynyń turǵyndary). Al 20,1% respondent aıyna keminde bir ret 5-9 dosymen kezdesedi (Shymkent, Qyzylorda, Pavlodar, Aqtóbe, Abaı jáne Batys Qazaqstan oblystarynyń turǵyndary).
Qazaqstandyqtardyń besinshi bóligi (21,1% respondent) aıyna keminde bir ret kezdesetin 10 jáne odan da kóp dosqa ıe, bul olardyń áleýmettik belsendiliginiń joǵary deńgeıin kórsetedi (mundaı kórsetkish eń kóbi Túrkistan, Mańǵystaý, Qyzylorda jáne Batys Qazaqstan oblystarynyń turǵyndary arasynda baıqalady).
Tek bir ǵana dosy bar adamdar — 8,4% (Almaty, Soltústik Qazaqstan, Aqmola jáne Qaraǵandy oblystarynyń turǵyndary), al eki dosy barlar — 16,2% (Almaty, Astana, Qostanaı jáne Qaraǵandy oblystarynyń turǵyndary). Dostyq baılanystary múlde joq respondentter — 5,3% (Jetisý, Jambyl, Shyǵys Qazaqstan jáne Qaraǵandy oblystarynyń turǵyndary).
Sońynda, áleýmettik kapıtal deńgeıiniń mańyzdy kórsetkishi retinde adam kómek suraı alatyn, ıaǵnı myqty ári senimdi beıresmı dostarynyń bolýy qarastyrylady:
Qazaqstandyqtardyń úshten biri ózara qoldaýǵa negizdelgen turaqty jelilerge jáne keń aýqymdy beıresmı baılanystarǵa ıe. Mysaly, suralǵandardyń 15%-y 5-9 dosynyń qoldaýyna senim artady (Shymkent, Mańǵystaý jáne Atyraý oblystarynyń turǵyndary), al 14%-y 10 jáne odan kóp dosynan qoldaý alady. Bul kórsetkish jeke adamnyń ál-aýqaty úshin de, qoǵamnyń jalpy turaqtylyǵy úshin de mańyzdy bolyp tabylady (eń kóp Qyzylorda, Batys Qazaqstan jáne Jambyl oblystarynyń turǵyndary).
Qazaqstandyqtardyń taǵy bir úshinshi bóliginde kómek kórsetýge daıyn 3-4 dosy bar (31%) (kóbinese bul Shymkent, Astana jáne Almaty qalalarynyń turǵyndary).
Qazaqstandyqtardyń besinshi bóligi (20% respondent) kómek suraýǵa tek eki adamǵa júginedi (osyndaı respondentter kóbinese Qaraǵandy, Qostanaı, Shyǵys Qazaqstan oblystary men Astana qalasynda), 11%-y — tek bir dosyna ǵana (kóbinese Qaraǵandy, Soltústik Qazaqstan, Aqmola, Jambyl, Abaı jáne Jetisý oblystarynyń turǵyndary), al 8,7%-y mundaı baılanystarǵa múlde ıe emes (jalǵyzdyqty eń kóp sezinetinder — Jetisý, Ulytaý, Qaraǵandy jáne Aqtóbe oblystarynyń turǵyndary).
Qaralǵan ólshemniń áleýmettik-demografıalyq erekshelikteri:
Dostyq baılanystardyń sany men sıpatyna qatysty jynystyq aıyrmashylyqtar bar, biraq olar az deńgeıde baıqalady, bul eldiń áleýmettik modernızasıasynyń joǵary dárejesin, qoǵamnyń zamanaýılyǵyn kórsetedi. Mysaly, arab elderinde, onyń ishinde ekonomıkalyq turǵydan baı Parsy shyǵanaǵy elderinde, bilimdi áıelderdiń ózara dostyq qatynastary kóbinese keńeıtilgen otbasy sheńberimen shekteledi. Al Qazaqstanda áıelder er adamdarmen teń deńgeıde eldiń qoǵamdyq ómirine belsendi aralasady.
Qaralǵan ólshemde bilim deńgeıine baılanysty aıyrmashylyqtar baıqalmaıdy, dostyq — bul negizgi áleýmettik qajettilik bolyp tabylady. Bul áleýmettik teńdiktiń kórinisi retinde de, ár túrli bilim deńgeıindegi adamdardyń dostyqqa umtylatynynyń belgisi retinde de túsindirilýi múmkin.
Otbasy jaǵdaıy boıynsha, úılengen adamdardyń dostyq jelileri keńirek bolyp, bul olardyń boıdaq, turmysqa shyqpaǵan nemese ajyrasqan dostaryna qaraǵanda kóbirek kómek kórsetý múmkindikterine ıe ekendigin kórsetedi. Uqsas jaǵdaı jumyspen qamtylý boıynsha da baıqalady — jumys isteıtinderdiń dostyq jelileri jumyssyzdarǵa qaraǵanda sál keńirek.
Sonymen, Qazaqstandaǵy dostyq baılanystardy zertteý kóptegen qazaqstandyqtar úshin dostardyń bolýy ómirdiń mańyzdy jáne qoldaýshy bóligi bolyp qala beretinin kórsetedi. Dostyq baılanystar emosıonaldy ǵana emes, sonymen birge áleýmettik fýnksıany da oryndaıdy: olar qıyndyqtardy jeńýge, senim qalyptastyrýǵa jáne qoǵamnyń áleýmettik qurylymyn nyǵaıtýǵa kómektesedi. Alaıda respondentterdiń tórtten birinde bir ǵana dos bar nemese olar dostyq jelilerge kirmeıdi. Bul pozısıasy erekshe nazar aýdarýdy qajet etetin maǵynaly top. Bul — erekshe nazar aýdarýdy qajet etetin mańyzdy top. Biz kórip otyrǵanymyzdaı, sebepter ártúrli bolýy múmkin: jas ereksheligi, kóshi-qon, kedeılik, turatyn aımaq, eldi meken tıpi jáne etnıkalyq quram.
Dostyq baılanystardy qoldaý — bul áleýmettik turaqtylyqqa, qoǵamdyq densaýlyqqa jáne qoǵamǵa aralasý sezimine ınvestısıa. Ásirese osyndaı baılanystardy osal toptar arasynda nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan saıasat uzaq merzimdi damýdyń mańyzdy baǵytyna aınalady. Óıtkeni dostyq — áleýmettik kapıtaldyń bir formasy retinde qoǵamdy biriktiretin «jelim» ispetti, al onyń tapshylyǵy atomızasıaǵa jáne yntymaqtastyqtyń tómendeýine ákeledi.
