قازىرگى تاڭدا ۇلتتىڭ زاماناۋيلىعى تەك ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرمەن نەمەسە تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ دەڭگەيىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ ساپاسىمەن، ۇستەمدىك ەتەتىن قۇندىلىق باعدارلارىمەن جانە تۇلعاارالىق ءوزارا ارەكەتتەستىك تۇرلەرىمەن ايقىندالىپ كەلەدى. وسى تۇرعىدا دوستىق ۇعىمى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى جانە مادەني جاڭعىرۋدى تالداۋدا بارعان سايىن ماڭىزدى مانگە يە.
الەۋمەتتانۋدا دوستىق — بۇل تۇراقتى ءارى ءوزارا الەۋمەتتىك بايلانىستاردىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلادى، قازىرگى زاماندا ول وتباسىلىق جانە كورپوراتيۆتىك قاتىناستاردىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ وتىر. شىنىمەن دە، بۇگىندە سەنىم مەن دوستىق قارىم-قاتىناستار دەموكراتيالىق قوعامداردىڭ تۇراقتى دامۋى جولىندا شەشۋشى ءرول اتقارادى (Putnam، 2000[i]). سەنىم دەڭگەيى مەن الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگى جوعارى ەلدەردە ازاماتتىق بەلسەندىلىك ارتىپ، ينستيتۋتتار مىقتىراق قالىپتاسادى جانە دەموكراتيا تۇراقتى بولادى. وسى تۇرعىدا دوستىق جەكەلەگەن قۇندىلىق قانا ەمەس، الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى رەتىندە كورىنەدى.
رونالد ينگلەحارت قۇندىلىقتاردىڭ اۋىسۋ تەورياسىندا يندۋستريالىقتان پوستيندۋستريالدى قوعامعا اۋىسقان سايىن ءوزىن-وزى كورسەتۋ، جەكە اۆتونوميا جانە تەڭدىك قۇندىلىقتارىنىڭ ماڭىزدىلىعى قالاي ارتاتىنىن كورسەتەدى (Inglehart & Welzel، 2005[ii]). بۇل قۇندىلىقتار ءوزارا قارىم-قاتىناس سەرىكتەستەرىن، سونىڭ ىشىندە دوستاردى، ەركىن تاڭداۋ تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن پراكتيكالارمەن تىعىز بايلانىستى. باسقاشا ايتقاندا، ءوزارا سەنىم مەن ەركىن تاڭداۋ نەگىزىندە قالىپتاسقان دوستىق بايلانىستاردىڭ كەڭ تارالۋى قوعامنىڭ زاماناۋيلىعىنىڭ جانە پليۋراليزم مەن الەۋمەتتىك اشىقتىق جاعدايىندا ءومىر سۇرۋگە دايىندىعىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە قاراستىرىلادى.
دوستىقتىڭ جاھاندىق ديناميكاسى كوپتەگەن قوعامداردىڭ ينستيتۋسيونالدىق ينتەگراسيادان دارالانعان جەلىلىك قۇرىلىمدارعا ءوتۋ ۇستىندە ەكەنىن كورسەتەدى. وسىعان بايلانىستى دوستىق بۇرىنعىداي ۇجىمدىق سيپاتتا ەمەس، بارعان سايىن جەكەشەلەندىرىلگەن قارىم-قاتىناسقا اينالۋدا. جالپى العاندا، قازىرگى زەرتتەۋلەر بۇكىل الەم بويىنشا ەرەسەك ادامدار اراسىندا جاقىن دوستار سانىنىڭ ازايىپ كەلە جاتقانىن جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بار بولۋىنا قاراماستان، ەموسيونالدىق جالعىزدىقتىڭ ارتىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ەگەر ءداستۇرلى قوعامداردا دوستىق — ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى ءارى تۇراقتى قاتىناس ءتۇرى بولسا (hard، قوعامنىڭ «قاتقىل» قۇرىلىمى)، قازىرگى زاماندا ول يكەمدى، بەيىمدەلگىش سيپاتقا (soft، «جۇمساق» قۇرىلىمعا) يە بولىپ وتىر. بۇل جەردە دوستىق قاجەتتىلىككە ەمەس، تاڭداۋ ەركىنە نەگىزدەلەدى: «قازىرگى ادام ەركىندىگىن شەكتەمەيتىن، ءبىراق ءوزىن قاجەت سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بايلانىستاردى ىزدەيدى. دوستىق — ءدال سونداي «يكەمدى جاقىندىققا» اينالۋدا» (باۋمان، 2005[iii]).
قازاقستاندا دوستىق بايلانىستار قانشالىقتى كەڭ تارالعان؟ قازاقستاندىقتار قانشالىقتى زاماناۋي؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە 2025 جىلعى ءساۋىر ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى قسزي تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن قوعامدىق پىكىرگە ارنالعان ساۋالناما دەرەكتەرى كومەكتەسەدى[iv]. دوستىق ماسەلەسى ءۇش ينديكاتور ارقىلى ولشەندى: بايلانىستاردىڭ تىعىزدىعى، قارىم-قاتىناس جيىلىگى جانە دوستار تاراپىنان كورسەتىلەتىن كومەك. بۇل ولشەمدەر روبەرت پاتنەمنىڭ ەكى ءتۇرلى الەۋمەتتىك بايلانىس جايلى يدەيالارىنا — bonding (بايلانىستىرۋشى) جانە bridging (كوپىر ورناتۋشى) كاپيتالىنا نەگىزدەلگەن. ءبىرىنشى ءتۇرى (bonding) — «ءوز» توبىنداعى ادامدار اراسىندا قالىپتاساتىن بايلانىس بولسا، ەكىنشى ءتۇرى (bridging) — ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار اراسىنداعى قاتىناستى بىلدىرەدى. مۇندا بايلانىستىرۋشى دوستىق بايلانىستارىن ولشەۋ ناتيجەلەرى ۇسىنىلىپ وتىر.
دوستىق بايلانىستاردىڭ تىعىزدىعى «ءسىز تىعىز قارىم-قاتىناس جاسايتىن جانە ءوزىڭىز ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەر تۋرالى اشىق سويلەسە الاتىن قانشا دوسىڭىز بار؟» دەگەن سۇراق ارقىلى ولشەندى. ساۋالناما ناتيجەلەرى بويىنشا:
قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى 2-9 جاقىن دوسقا يە. جالپى العاندا، رەسپوندەنتتەردىڭ 68،5%-ى (2، 3-4 جانە 5-9 دوسى بارلار) ەكىدەن توعىزعا دەيىن تىعىز دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتقان. بۇل — دوستىق بايلانىستاردىڭ جەتكىلىكتى كەڭ ءارى بەلسەندى ەكەنىن كورسەتەدى. پاتنەمنىڭ جىكتەمەسىنە سايكەس، بۇل — bonding capital، ياعني سەنىمگە، ەموسيالىق قاتىستىلىق پەن ءوزارا كومەككە نەگىزدەلگەن تۇراقتى كولدەنەڭ بايلانىستاردى قالىپتاستىرۋعا قازاقستاندا قولايلى جاعداي ساقتالىپ وتىرعانىن بىلدىرەدى. مۇنداي بايلانىستار ەرەكشە ماڭىزدى، ويتكەنى ولار قولداۋ كورسەتىپ، ميكروقوعامدار دەڭگەيىندە بىرلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
ەڭ كەڭ تارالعان سانات — 3-4 جاقىن دوسى بار رەسپوندەنتتەر (31،6%). بۇل ادامداردىڭ كوپشىلىگى سەنىمگە نەگىزدەلگەن شەكتەۋلى، ءبىراق تۇراقتى قارىم-قاتىناس شەڭبەرىن تاڭداۋعا بەيىم ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنداي ۇلگى — كۇشتى bonding capital-عا ءتان. بۇل — دوستاردىڭ وڭتايلى سانى، ويتكەنى ءدال وسى كولەمدە تەرەڭ ءارى تۇراقتى قاتىناستى ساقتاۋعا بولادى. بۇل تۇجىرىمدى دونباردىڭ زەرتتەۋلەرى دە راستايدى. ەلدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە 3-4 دوسپەن شەكتەلگەن دوستىق جەلىگە تارتىلۋ — كەڭ تارالعان قۇبىلىس.
كەڭ دوستىق جەلىلەردىڭ بولۋى: 5-9 جانە 10+ دوسى بارلار (بارلىعى 35،2%). قازاقستاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ دوستىق بايلانىستارى «جاقىن شەڭبەردەن» اسىپ تۇسەدى. بۇل ادامنىڭ جوعارى الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن دە، جاقىن جانە ورتاشا دوستىق اراسىنداعى شەكارالاردىڭ كومەسكىلىگىن دە كورسەتۋى مۇمكىن. 5 جانە ودان دا كوپ جاقىن دوسى بار رەسپوندەنتتەردىڭ ۇلەسىنىڭ جوعارى بولۋى (35،2%) ءداستۇرلى، وڭىرلىك نەمەسە ءدىني قاۋىمداستىقتاردا كەڭ تارالعان تىعىز جەلىلىك قۇرىلىمداردىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىرۋى ىقتيمال. مۇنداي قاۋىمداستىقتاردا ءوزارا كومەك پەن ءبىر-بىرىنىڭ ومىرىنە قاتىسۋعا دەگەن كۇتۋلەر جوعارى دەڭگەيدە ساقتالعان. 10 جانە ودان دا كوپ دوسى بار دوستىق جەلىلەرى كوبىنە تۇركىستان، قىزىلوردا جانە اتىراۋ وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارىنا ءتان. 5-9 دوستىق بايلانىسى استانالىقتاردا، سونداي-اق قىزىلوردا جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارىندا ءجيى كەزدەسەدى.
جالعىزدىق نەمەسە دوستىق بايلانىستاردىڭ تومەن دەڭگەيى: 0-1 دوس (15%). رەسپوندەنتتەردىڭ 5،7%-ىندا مۇلدە جاقىن دوس جوق، ال 9،3%-ىندا تەك ءبىر عانا دوس بار. بۇل — الاڭداتارلىق، ءبىراق دابىل قاعارلىق دەڭگەي ەمەس. ماسەلەن، اقش نەمەسە جاپونيا سەكىلدى ەلدەردە جالعىزدىق جاعدايى الدەقايدا ءجيى كەزدەسەدى. دەگەنمەن، 0-1 عانا جاقىن دوسى بار 15% رەسپوندەنتتىڭ بولۋى الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ، ءالسىز الەۋمەتتىك بىرىگۋ نەمەسە الەۋمەتتىك بايلانىستاردىڭ ءۇزىلۋى سياقتى ۇردىستەردىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل اسىرەسە وسال توپتار — ەگدە جاستاعىلار، ميگرانتتار مەن جۇمىسسىزدار اراسىندا وزەكتى.جەتىسۋ، الماتى جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى كوبىنە ءبىر عانا دوسى بار ەكەنىن كورسەتكەن. ال مۇلدە دوسى جوق رەسپوندەنتتەر كوبىنە جەتىسۋ، شىعىس قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىندا كەزدەسەدى.
دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ جيىلىگى «ايىنا كەمىندە ءبىر رەت كەزدەسەتىن قانشا دوسىڭىز بار؟» دەگەن سۇراق ارقىلى ولشەندى:
قازاقستانداعى رەسپوندەنتتەردىڭ باسىم بولىگى تۇراقتى جاقىن دوستار شەڭبەرىنە يە جانە ولارمەن ۇنەمى بايلانىستا بولادى. مىسالى، سۇرالعانداردىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىرى (28،9%) ايىنا كەمىندە ءبىر رەت 3-4 دوسىمەن كەزدەسەدى (شىمكەنت، اقمولا جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى). ال 20،1% رەسپوندەنت ايىنا كەمىندە ءبىر رەت 5-9 دوسىمەن كەزدەسەدى (شىمكەنت، قىزىلوردا، پاۆلودار، اقتوبە، اباي جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى).
قازاقستاندىقتاردىڭ بەسىنشى بولىگى (21،1% رەسپوندەنت) ايىنا كەمىندە ءبىر رەت كەزدەسەتىن 10 جانە ودان دا كوپ دوسقا يە، بۇل ولاردىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى (مۇنداي كورسەتكىش ەڭ كوبى تۇركىستان، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى اراسىندا بايقالادى).
تەك ءبىر عانا دوسى بار ادامدار — 8،4% (الماتى، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى)، ال ەكى دوسى بارلار — 16،2% (الماتى، استانا، قوستاناي جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى). دوستىق بايلانىستارى مۇلدە جوق رەسپوندەنتتەر — 5،3% (جەتىسۋ، جامبىل، شىعىس قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى).
سوڭىندا، الەۋمەتتىك كاپيتال دەڭگەيىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى رەتىندە ادام كومەك سۇراي الاتىن، ياعني مىقتى ءارى سەنىمدى بەيرەسمي دوستارىنىڭ بولۋى قاراستىرىلادى:
قازاقستاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى ءوزارا قولداۋعا نەگىزدەلگەن تۇراقتى جەلىلەرگە جانە كەڭ اۋقىمدى بەيرەسمي بايلانىستارعا يە. مىسالى، سۇرالعانداردىڭ 15%-ى 5-9 دوسىنىڭ قولداۋىنا سەنىم ارتادى (شىمكەنت، ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى)، ال 14%-ى 10 جانە ودان كوپ دوسىنان قولداۋ الادى. بۇل كورسەتكىش جەكە ادامنىڭ ءال-اۋقاتى ءۇشىن دە، قوعامنىڭ جالپى تۇراقتىلىعى ءۇشىن دە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى (ەڭ كوپ قىزىلوردا، باتىس قازاقستان جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى).
قازاقستاندىقتاردىڭ تاعى ءبىر ءۇشىنشى بولىگىندە كومەك كورسەتۋگە دايىن 3-4 دوسى بار (31%) (كوبىنەسە بۇل شىمكەنت، استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ تۇرعىندارى).
قازاقستاندىقتاردىڭ بەسىنشى بولىگى (20% رەسپوندەنت) كومەك سۇراۋعا تەك ەكى ادامعا جۇگىنەدى (وسىنداي رەسپوندەنتتەر كوبىنەسە قاراعاندى، قوستاناي، شىعىس قازاقستان وبلىستارى مەن استانا قالاسىندا)، 11%-ى — تەك ءبىر دوسىنا عانا (كوبىنەسە قاراعاندى، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، جامبىل، اباي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى)، ال 8،7%-ى مۇنداي بايلانىستارعا مۇلدە يە ەمەس (جالعىزدىقتى ەڭ كوپ سەزىنەتىندەر — جەتىسۋ، ۇلىتاۋ، قاراعاندى جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى).
قارالعان ولشەمنىڭ الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى:
دوستىق بايلانىستاردىڭ سانى مەن سيپاتىنا قاتىستى جىنىستىق ايىرماشىلىقتار بار، ءبىراق ولار از دەڭگەيدە بايقالادى، بۇل ەلدىڭ الەۋمەتتىك مودەرنيزاسياسىنىڭ جوعارى دارەجەسىن، قوعامنىڭ زاماناۋيلىعىن كورسەتەدى. مىسالى، اراب ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدان باي پارسى شىعاناعى ەلدەرىندە، ءبىلىمدى ايەلدەردىڭ ءوزارا دوستىق قاتىناستارى كوبىنەسە كەڭەيتىلگەن وتباسى شەڭبەرىمەن شەكتەلەدى. ال قازاقستاندا ايەلدەر ەر ادامدارمەن تەڭ دەڭگەيدە ەلدىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەندى ارالاسادى.
قارالعان ولشەمدە ءبىلىم دەڭگەيىنە بايلانىستى ايىرماشىلىقتار بايقالمايدى، دوستىق — بۇل نەگىزگى الەۋمەتتىك قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى. بۇل الەۋمەتتىك تەڭدىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە دە، ءار ءتۇرلى ءبىلىم دەڭگەيىندەگى ادامداردىڭ دوستىققا ۇمتىلاتىنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە دە ءتۇسىندىرىلۋى مۇمكىن.
وتباسى جاعدايى بويىنشا، ۇيلەنگەن ادامداردىڭ دوستىق جەلىلەرى كەڭىرەك بولىپ، بۇل ولاردىڭ بويداق، تۇرمىسقا شىقپاعان نەمەسە اجىراسقان دوستارىنا قاراعاندا كوبىرەك كومەك كورسەتۋ مۇمكىندىكتەرىنە يە ەكەندىگىن كورسەتەدى. ۇقساس جاعداي جۇمىسپەن قامتىلۋ بويىنشا دا بايقالادى — جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ دوستىق جەلىلەرى جۇمىسسىزدارعا قاراعاندا ءسال كەڭىرەك.
سونىمەن، قازاقستانداعى دوستىق بايلانىستاردى زەرتتەۋ كوپتەگەن قازاقستاندىقتار ءۇشىن دوستاردىڭ بولۋى ءومىردىڭ ماڭىزدى جانە قولداۋشى بولىگى بولىپ قالا بەرەتىنىن كورسەتەدى. دوستىق بايلانىستار ەموسيونالدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە الەۋمەتتىك فۋنكسيانى دا ورىندايدى: ولار قيىندىقتاردى جەڭۋگە، سەنىم قالىپتاستىرۋعا جانە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن نىعايتۋعا كومەكتەسەدى. الايدا رەسپوندەنتتەردىڭ تورتتەن بىرىندە ءبىر عانا دوس بار نەمەسە ولار دوستىق جەلىلەرگە كىرمەيدى. بۇل پوزيسياسى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ماعىنالى توپ. بۇل — ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ماڭىزدى توپ. ءبىز كورىپ وتىرعانىمىزداي، سەبەپتەر ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن: جاس ەرەكشەلىگى، كوشى-قون، كەدەيلىك، تۇراتىن ايماق، ەلدى مەكەن ءتيپى جانە ەتنيكالىق قۇرام.
دوستىق بايلانىستاردى قولداۋ — بۇل الەۋمەتتىك تۇراقتىلىققا، قوعامدىق دەنساۋلىققا جانە قوعامعا ارالاسۋ سەزىمىنە ينۆەستيسيا. اسىرەسە وسىنداي بايلانىستاردى وسال توپتار اراسىندا نىعايتۋعا باعىتتالعان ساياسات ۇزاق مەرزىمدى دامۋدىڭ ماڭىزدى باعىتىنا اينالادى. ويتكەنى دوستىق — الەۋمەتتىك كاپيتالدىڭ ءبىر فورماسى رەتىندە قوعامدى بىرىكتىرەتىن «جەلىم» ىسپەتتى، ال ونىڭ تاپشىلىعى اتوميزاسياعا جانە ىنتىماقتاستىقتىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى.
