QR prezıdenti janyndaǵy Qazaqstannyń strategıalyq zertteý ınstıtýty Táýelsizdik kúnine oraı zertteý jasap, qazaqstandyqtar naǵyz ózgeris dep neni ataıtynyn anyqtap kórgen, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Azamattar reformalardy qalaı qabyldaıdy?
Jazda QSZI tapsyrysymen júrgizilgen saýalnamada respondentterge: «Qazirgi reformalardyń nátıjesinen qoǵamda neni baıqap júrsiz?» – degen suraq qoıylǵan.
Mektepter – reformalardyń naqty kórsetkishteriniń biri.Kópshiliktiń kóńilinen shyqqan ózgeris dál osy salada baıqaldy. Respondentterdiń 38%-y jańa mektepterdiń salynýy men jumys istep turǵandarynyń jańǵyrtylýyn atap ótti. «Jaıly mektep» ulttyq jobasy QR Prezıdenti Q.K. Toqaevtyń tapsyrmasymen 2022 jyly bastaldy. Jobanyń negizgi maqsaty – oqýshy ornynyń tapshylyǵyn joıý, apatty jáne úsh aýysymdy mektepter máselesin sheshý, zamanaýı bilim berý keńistigin qalyptastyrý boldy. Bilim berý baǵyty búginde eldiń uzaqmerzimdi damýynyń negizgi tetikteriniń birine aınaldy. Sondyqtan qazaqstandyqtar joǵaryda atalǵan reformalardy adamnyń bilimi men keleshegine baǵyttalǵan naqty salym retinde qabyldap otyr. Mektepke engizilgen jańartýlar – reformalardyń shynaıy júrip jatqanyn aıqyndaıtyn kórsetkishke aınaldy.
Sonymen qatar, bul ózgeristi kúndelikti ómir turǵysynan qarastyrýǵa bolady. Mektep – memleket sheshimderiniń naqty nátıjesi kórinetin oryndardardyń biri. Jańa ǵımaratty qaǵazdaǵy eseppen shatastyrý múmkin emes. Jańadan salynǵan nemese kúrdeli jóndeýden ótken mektep ne bar, ne joq – bári aıqyn kórinedi. Saýalnama nátıjesi kórsetkendeı, Atyraý, Qyzylorda jáne Qostanaı oblystarynyń turǵyndary bul ózgeristerdi erekshe aıqyn baıqap otyr.
Otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy kúres. Ekinshi orynda – otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy kúres tur (respondentterdiń 31%-y). Qazaqstandaǵy qoǵamdyq pikirdiń ózgerisin baqylaýshylar úshin bul kórsetkish bir qaraǵanda baıqalatyndaı qarapaıym emes, sebebi bul másele jyldar boıy kópshiliktiń nazarynan tys qalǵan bolatyn. Áleýmettik jáne mádenı normalar ádette baıaý ózgeredi, biraq keıde kútpegen sátte kúrt ózgeriske ushyraýy múmkin. Júrgizilgen zertteý nátıjelerine súıinsek, qazirde bul máseliniń qoǵam úshin ózektilgi artty. Áıelder (respondentterdiń 56,7%-y) bul reformany erlerge qaraǵanda jıi baıqaıdy (43,3%). Bul tolyǵymen tabıǵı jaǵdaı. Uzaq ýaqyt nazardan tys qalǵan máseleni eń aldymen tikeleı zardap shekkender kóredi. Astana, Shymkent jáne Pavlodar oblystary bul ózgeristerdi eń aıqyn kóretin óńirlerge jatady. Áleýmettanýshylar muny jańa moraldyq ortanyń qalyptasýy retinde baǵalaıdy, al ekonomıka salasyndaǵy Nobel syılyǵy laýreaty Pol Krýgman bul jaǵdaıdy ınstıtýsıonaldy reformanyń qoǵamdaǵy naqty ózgeris klımatyna sáıkes kelgen sırek jaǵdaı dep sıpattaǵan bolar edi.
Sıfrlandyrý – el bolashaǵyn anyqtaıtyn reforma. Sıfrlyq qyzmetter – júrgizilip jatqan reformanyń kózge kórinetin nátıjesi retinde 29,7% respondenttiń nazaryna ilikken. Ádette nazar iri bastamalarǵa aýdarylady, biraq shynaıy ózgerister kóbine baıqalmaı júredi. Osy saladaǵy ózgeris kúndelikti turmysta ýaqytty únemdeýge múmkindik beredi. Al ýaqyt bolsa – eń tómen baǵalanatyn ekonomıkalyq resýrs. Bul ár el úshin aýqamdy reformalardyń biri. Memleket bul iske úlken qarajat jumsap, ony iske asyrýǵa birneshe jyl boıy ákimshilik kúsh jumsady. Derekterge qaraǵanda, Pavlodar, Qaraǵandy jáne Jambyl oblystarynyń turǵyndary bul ózgeristerdi basqalardan tezirek sezgen. Múmkin, bul olardyń talapshyl bolýymen emes, buryn qaǵaz ústemdik etken salalarǵa sıfrlyq tájirıbeler ene bastaǵanymen baılanysty shyǵar. Ekonomıser uzaq ýaqyttan beri memlekettik qyzmetter qoljetimdi bolǵan saıyn tek senim ǵana emes, ónimdilik te artatynyn aıtady. Statısıkalyq turǵydan bul áserdi dál kórsetý qıyn, biraq kúndelikti turmys jaǵdaıynda onyń nátıjesin ońaı baǵalaýǵa bolady.
«Ulttyq qor – balalarǵa». Respondentterdiń 28,7%-y reformalardyń naqty nátıjesi retinde osy baǵdarlamany atap ótti. Bul derekterdegi eń qyzyqty nátıjeleriniń biri bolýy múmkin. Nege deseńiz, baǵdarlama bolashaqqa baǵyttalǵan, biraq sonymen qatar naqty jáne aıqyn. Jyl saıyn Qazaqstan azamattary – balalardyń esepshottaryna qarajat aýdarý faktisi bar. Jalpy soma bar. Esepshot bar. Maqsat bar. Áleýmettanýshylar men ekonomıser úshin bul – memleket adam kapıtalyna ınvestısıa salýdyń uzaqmerzimdi mehanızmine aınalǵanyn bildiredi. Al azamattar úshin bul – balalardyń bolashaǵy endi abstraksıa emes, naqty múmkindikterge ıe ekeniniń belgisi. Ásirese Qyzylorda men Jambyl oblystarynyń, sondaı-aq Astana men Shymkent qalalarynyń turǵyndary bul nátıjeni jıi atap ótken. Demografıalyq júkteme joǵary óńirlerde balalarǵa arnalǵan baǵdarlamalar árdaıym memleket tarapynan naqty qamqorlyqtyń belgisi retinde qabyldanady.
Tórt negizgi nátıje. Halyq arasynda alǵashqy tórt orynǵa shyqqan salalardy qarasaq, zańdylyq baıqalady. Aldymen bilim salasy, keıin otbasylyq qaýipsizdik, odan soń sıfrlandyrý jáne balalardyń bolashaǵy. Osyǵan oraı, biz halyq reformalardy otbasy turǵysynan baǵalaıdy degen tujyrymdamaǵa kelemiz. Bul – sırek kezdesetin úılesim sáti, óıtkeni adamdar ózgeristerdi ómir sapasy naqty jaqsaryp jatqan salalarda baıqaıdy. Osy turǵydan alǵanda, bul úrdis ózine tán mánge ıe dep qarastyrýǵa bolady.
Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory (BJZQ) – turǵyn úı salasyndaǵy reformalardyń sırek kezdesetin mysaly bolyp tabylady. Respondentterdiń 20%-y BJZQ-ten qarajattyń bir bóligin alý múmkindigin atap ótti. Bul reforma ekonomıkalyq taldaýda qoǵam úshin áleýmettik tıimdiligi naqty kórsetti, sebebi turǵyndar páterlerin jaqsartty, ıpotekalyq mindettemelerin ótedi nemese jóndeý jumystaryn júzege asyrdy. Kúrdeli ınterpretasıalardy qajet etpeıtindikten, bul shara qoǵamnyń sanasynda aıqyn qaldy. Negizinde, atalǵan mehanızm bolashaqqa qatysty qarym-qatynasty emes, qazirgi ómir súrý deńgeıiniń naqty kórsetkishterin baǵalaýǵa baǵyttalǵan.
Basqa salalarda oryn alǵan ózgerister. Kórinis keńeıgenimen, onyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik máni ózgergen joq. Respondentterdiń 19%-y joldar, temirjol vokzaldary men áýejaılardy atap ótti, sebebi ınfraqurylym – ekonomıkanyń kúsheıýiniń senimdi ındıkatory. Bul tek kólik qatynasyn qamtamasyz etýmen shektelmeı, qozǵalys pen damý sezimin qalyptastyrady. Respondentterdiń 15%-y «Sıfrlyq otbasy kartasy» men «Áleýmettik ámıandy» atap ótti, sebebi bul memlekettik qoldaý mehanızmderin dálirek jáne tıimdirek etýge baǵyttalǵan qurylymdyq qadamdardyń bar ekenin kórsetedi. Jaýap berýshilerdiń 14%-y «Taza Qazaqstan» ekologıalyq bastamasyn atady. Bul sala áli de negizgi fokýsta bolmasa da, qoǵamnyń nazarynyń ósýin kórsetedi. Sol sıaqty, respondentterdiń 14%-y ekonomıkanyń turaqty tiregi retinde aýyl sharýashylyǵynyń damýyn atap ótti. Respondentterdiń 10%-y shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýdy, ıaǵnı kásipkerlik belsendiliktiń fýndamentin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan kómekti atap ótti. Jalpy alǵanda, bul jaýaptar qurylymdy jáne tutas áleýmettik-ekonomıkalyq sheńberdi beıneleıdi. Qoǵam reformalardy ınfraqurylym jańartylǵanda, áleýmettik mehanızmder dál bolǵanda, al ekonomıkalyq múmkindikter keńeıgen jaǵdaıda aıqyn baıqaıdy.
Búgingi Qazaqstan týraly ne aıtýǵa bolady? Saýalnama nátıjelerin tolyq qarastyrsaq, bir qarapaıym qorytyndy shyǵady: azamattar reformalardy saıası konstrýksıalar retinde emes, turmystyq jaǵdaılar men ómir sapasynyń ózgerisi aıasynda baǵalaıdy. Bilim salasy, qaýipsizdik, sıfrlyq qyzmetter, balalarǵa arnalǵan baǵdarlamalar – osy barlyq ózgerister kúndelikti ómirdi jaqsartýǵa baǵyttalǵan qozǵalys retinde qabyldanady. Memlekettik bastamalar óz tıimdiligin sóz júzinde emes, kúndelikti ómirde sezingende ǵana kórsetedi – ýaqyt óte, keńistik arqyly jáne otbasynyń tájirıbesinde aıqyn kórinis tabady.
Táýelsizdiktiń árbir kúni – tek tarıhymyzdyń jańa beti emes, qoǵam úshin naqty ózgeristerdiń kórinisi. Derekter kórsetkendeı, azamattar reformalardy óz turmysyna, ómirine yqpal etkende ǵana sezedi. Ekonomıkalyq turǵydan qaraǵanda, bul qadam ómir súrý sapasynyń negizin nyǵaıtady. Áleýmettik turǵydan alsaq ta kóptegen jaǵymdy ózeristerdiń oryn alýyna memleket atsalysyp keledi. Eger Táýelsizdik kúni jaqsy kóńil kúıge sebep izdep júrseńiz, ol – dál qasyńyzda: elimiz kún saıyn qolaılyraq, túsiniktirek jáne adamǵa jaqynyraq bolyp keledi.
Áleýmettanýlyq saýalnama 2025 jylǵy 11 shilde men 12 tamyz aralyǵynda QSZI tapsyrysy boıynsha júrgizildi. Saýalnamaǵa 8 000 respondent qatysty. Zertteýge 18 jastan asqan azamattar, sondaı-aq eldiń 17 óńiri men respýblıkalyq máni bar Astana, Almaty jáne Shymkent qalalarynyń turǵyndary qatysqan.
