Qazaqstandaǵy ınklúzıvti qoǵam: erekshe qajettilikteri bar jandardyń ómiri qalaı ótip jatyr?

Azamat Qoıshyǵara 14 shil. 2025 13:37

Qazaqstanda erekshe qajettilikteri bar azamattardyń quqyqtary men ómir sapasyn jaqsartý – memlekettik saıasattyń mańyzdy baǵytyna aınaldy. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń dereginshe, elde 732 myńǵa jýyq adam múgedektikpen tirkelgen. Bul – halyqtyń shamamen 3,7 paıyzy. Onyń 15 paıyzy balalar bolsa, 57 paıyzy – eńbekke qabiletti, al 27 paıyzy – zeınet jasyndaǵy azamattar.

2015 jyly Qazaqstan BUU-nyń Múgedekterdiń quqyqtary týraly konvensıasyn ratıfıkasıalap, teń quqyq pen múmkindikterdi qamtamasyz etýge mindetteme aldy. Bul Konvensıada barlyq salada – bilim, eńbek, medısınalyq kómek, kólik, aqparatqa qoljetimdilik sıaqty mańyzdy baǵyttar qamtylǵan.

2023 jyly qabyldanǵan «Áleýmettik kodeks» áleýmettik kómek júıesin jańartýǵa jáne avtomattandyrýǵa baǵyttaldy. Onda otbasynyń sıfrlyq kartasy, múgedektikti syrttaı belgileý, áleýmettik qyzmetter portaly sıaqty jańashyldyqtar engizildi. Bul qadamdar kómekti proaktıvti etýge, qaǵazbastylyqty azaıtýǵa jáne júıeni jeńildetýge baǵyttalǵan.

Infraqurylym men qoljetimdi orta qalyptasyp úlgerdi

Infraqurylym máselesi – erekshe qajettiligi bar azamattardyń kúndelikti ómirindegi basty kedergilerdiń biri. Qazaqstanda qazirgi ýaqytta áleýmettik mańyzy bar nysandardyń tek 45 paıyzy ǵana beıimdelgen. Salystyrý úshin aıtatyn bolsaq, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń elderinde bul kórsetkish 60-70 paıyz aralyǵynda. Úkimet 2029 jylǵa deıin barlyq nysandardy beıimdeýdi maqsat etip otyr.

Premer-mınıstr Oljas Bektenov 2024 jylǵy Úkimet otyrysynda bul máselege arnaıy toqtalyp, nysandardyń tehnıkalyq beıimdelýinen góri – sapaly beıimdeý men naqty nátıje talap etiletinin atap ótti. Bul rette Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtary, mektep, aýrýhana, dárihana sıaqty nysandarǵa erekshe nazar aýdarylýy tıis.

Infraqurylym ǵana emes, aqparattyq orta da beıimdelýi kerek. Osyǵan baılanysty "Sıfrlyq ınklúzıa" baǵdarlamasy engizilip, kórý jáne estý qabileti buzylǵan jandarǵa arnalǵan assıstıvti tehnologıalar ázirlenýde.

Turǵyn úı jáne kólik ınfraqurylymy kóńilden shyǵa ma?

Múgedektigi bar adamdar úshin baspana – tek turatyn jer ǵana emes, sonymen birge qaýipsiz ári beıimdelgen orta. Qazirgi tańda İ jáne İİ toptaǵy 56 myń múgedektigi bar azamat pen 25 myńǵa jýyq erekshe bala tárbıelep otyrǵan otbasy turǵyn úı kezeginde tur.

Olarǵa memleket turǵyn úı sertıfıkattary men jalǵa alynǵan baspanaǵa tólemder usynady. Máselen, 2022-2023 jyldary 700-den astam otbasy turǵyn úı sertıfıkatymen qamtamasyz etilse, 9 955 otbasy jaldamaly turǵyn úı úshin sýbsıdıa aldy.

2023 jyldan bastap memleket İ toptaǵy múgedektigi bar azamattarǵa kútim jasaıtyn adamdarǵa da járdemaqy taǵaıyndady. Buǵan deıin bul tólem tek múgedek bala tárbıelep otyrǵan ata-analarǵa ǵana beriletin. Qazir kútýshige tólenetin járdemaqy kólemi – shamamen 65 myń teńge.

Eńbekpen qamtý jáne ınklúzıvti ekonomıka – ıgiliktiń bastaýy

Múgedektigi bar azamattardyń áleýmettik ómirge qatysýynyń basty sharty – eńbekke aralasý. Qazirgi ýaqytta eńbekke qabiletti árbir 4 múgedektigi bar adamnyń tek 1-eýi ǵana jumyspen qamtylǵan. Bul – óte tómen kórsetkish.

Zań boıynsha, árbir memlekettik jáne jekemenshik mekeme qyzmetkerlerdiń 2-4 paıyzyn múgedektigi bar jandardan alýy tıis (kvota júıesi). Biraq bul talap kóp jaǵdaıda oryndalmaıdy. Osyǵan baılanysty 2023 jyldan bastap kvota júıesi aqparattyq baqylaý júıesimen avtomattandyryldy.

Abilympics kásibı sheberlik saıysy, qashyqtan jumys isteý, IT-frılans – erekshe jandarǵa jańa múmkindikter ashýda. Memleket 2024 jyldan bastap jalaqynyń 50 paıyzyn sýbsıdıalaýdy qolǵa aldy. Bul jumys berýshiler úshin úlken yntalandyrý bolyp otyr.

Keı óńirlerde erekshe qajettiligi bar adamdarǵa arnalǵan shaǵyn nesıeler men granttar usynylýda. Biraq bul tájirıbe áli de júıeli emes. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi bul baǵytty keńeıtýge nıetti.

Inklúzıvti bilim berý bárine qoljetimdi me?

Inklúzıvti bilim berý – erekshe bilim qajettiligi bar balalardyń jalpy orta mektepterde bilim alýyn qamtamasyz etý. Qazirgi ýaqytta elde 161 myńnan astam bala erekshe bilim qajettiligimen tirkelgen. Onyń 95 497-si – jalpy mektepterde, 38 myń shamasynda – balabaqshada, 3500-den astamy – JOO-larda bilim alýda.

Úkimet 2030 jylǵa deıin mektepterdiń 80 paıyzyn ınklúzıvti etýge kúsh salmaq. Qazir bul kórsetkish – shamamen 20 paıyzdyń aınalasynda. Jańa standart boıynsha ár mektepte resýrstyq kabınet, pedagog-assıstent, psıholog, logoped mamandary bolýy tıis. Alaıda, maman tapshylyǵy osy sharýanyń basty kedergisi bolyp tur.

Ata-analar tarapynan da túsinbeýshilik kezdesedi: keıbireýleri óz balalaryn erekshe balalarmen bir synypta oqytqysy kelmeıdi. Osyǵan baılanysty aqparattyq-túsindirý jumystary, quqyqtyq saýat ashý jáne úkimettik emes uıymdarmen seriktestik keńeıtilip jatyr.

Quqyq qorǵaýshy Venıamın Alaev múgedektigi bar jandardyń pandemıa kezinde erekshe osal topqa aınalǵanyn aıtady. Onyń aıtýynsha, kóptegen adam karantın kezinde qajetti em-dom men ońaltýdan tys qalǵan. Buǵan qosa, sıfrlyq júıelerge qol jetkize almaı, tirkeý nemese kómek alý múmkindiginen aıyrylǵan.

Instagram blogeri Arman Borısov pen paralımpıada chempıony Ardan Ǵalymuly erekshe jandardyń qoǵamda belsendi ómir súrýine úlgi bolyp otyr. Olar óz tájirıbelerimen bólisip, kópshilikke erekshe jandarǵa aıaýshylyq emes, teń múmkindik qajet ekenin únemi aıtyp keledi.

Mysaly, 2023 jyly qoǵamdyq kólikte aýtızmi bar balanyń basynan ótken oqıǵa qoǵamnyń nazaryna ilikti. Bul oqıǵa qoǵamda ınklúzıa taqyrybynyń ózektiligin qaıta kóterdi.

Halyqaralyq tájirıbeden qandaı úrdisterdi alý kerek?

BUU Konvensıasyn ratıfıkasıalaǵan memleketter arasynda Qazaqstan kóptegen elderden kesh bastasa da, aıtarlyqtaı ilgeriledi. Degenmen, antıdıskrımınasıalyq arnaıy zań áli qabyldanǵan joq. Bul múgedektigi bar azamattardyń sot arqyly quqyqtaryn tolyq qorǵaýǵa múmkindik bermeıdi.

AQSH, Kanada, Shvesıa sıaqty elderde erekshe qajettiligi bar azamattarǵa jeke kómekshi, arnaıy beıimdelgen kólik, úıdi beıimdeý granttary, arnaıy bilim platformalary usynylady. Qazaqstanda bul qyzmetter endi ǵana jolǵa qoıylyp jatyr.

Italıa men Fınlándıa bilim berý júıesinde ınklúzıany 1990 jyldary bastap ketken. Onda arnaıy mektepterden bas tartyp, barlyq balany jalpy orta mektepke beıimdeý tájirıbesi engizilgen.

Qazaqstanda ınklúzıvti qoǵam qurý jolynda zańnamalyq, sıfrlyq jáne ınfraqurylymdyq negiz qalanýda. Áleýmettik kodeks, sıfrlyq kartalar, ońaltý qyzmetteri men turǵyn úı kómegi – mańyzdy qadamdar. Biraq:

Aýyldyq jerde ınfraqurylym men kólik áli beıimdelmegen;

Jumysqa ornalasýdaǵy kedergiler men stereotıpter joıyla qoıǵan joq;

Inklúzıvti bilimge daıyn mektepter men mamandar jetispeıdi.

Inklúzıvti qoǵam – tek zań men baǵdarlama emes, bul – qoǵamdyq sana men mádenıettiń kórsetkishi. Erekshe qajettilikteri bar azamattar – aıaýshylyqtyń emes, qurmet pen teń quqyqtyń ıesi.


Usynylǵan
Sońǵy jańalyqtar