Jýyrda birneshe iri aqparat quraldarynda qytaı ıýany Ortalyq Azıadaǵy halyqaralyq esep aıyrysýlarda negizgi valúta retinde «dollardy yǵystyryp jatyr» degen materıaldar jarıalandy. Orda.kz málimetinshe, buǵan sebep – Qazaqstanda ıýánmen oblıgasıalar men steıblkoınderdiń shyǵarylýy boldy. «Iýán birtindep dollardy yǵystyryp jatyr» degen pikirler negizsiz emes. Shynynda da, QHR Qazaqstanmen saýdadaǵy basty seriktesterdiń biri sanalady, jáne ózara esep aıyrysýda qytaı valútasy jıi qoldanylýda. Jýyrdaǵy jańalyq – Qazaqstanda ıýánmen qamtamasyz etilgen alǵashqy steıblkoınniń iske qosylýy da Qytaıdyń róliniń artyp kele jatqanyn meńzeıdi. Biraq bul Ortalyq Azıada belsendi «dedollarızasıa» júrip jatyr degendi bildire me?
Qazaqstandaǵy ıýándyq baǵaly qaǵazdar
22 qyrkúıekten bastap Qazaqstan qor bırjasynda (KASE) ıýánmen eseptesetin baǵaly qaǵazdardyń ekinshi naryqtaǵy saýdasy qoljetimdi boldy. Sonymen qatar, Qazaqstan alǵash ret tarıhta jalpy kólemi eki mıllıard dollar bolatyn ıýándyq oblıgasıalar shyǵarady. Bılikke Beıjińmen artyp kele jatqan saýdany qarjylandyrý jáne ınvestısıalyq baılanystardy nyǵaıtý úshin qytaı valútasyn tartý qajet.
Qytaı ınvestısıalary qazaqstandyq ekonomıkadaǵy salymdardyń eleýli bóligi bolyp sanalady. Iýándyq oblıgasıalardy («dim sum bonds» jáne «panda bonds») «QazMunaıGaz», Qazaqstan Damý Banki jáne «Samuryq-Qazyna» qory shyǵarǵan nemese shyǵarýdy josparlap otyr. Bunda eshqandaı tosyndyq joq. Qytaımen qarym-qatynasty damytý jáne eksportqa baǵyttalǵan jobalardy qarjylandyrý úshin Qazaqstanǵa ıýán qajet (onyń ishinde Qasym-Jomart Toqaev sońǵy SHYU samıtinde tabysty kelissózder júrgizgen jobalar bar).
The Diplomatic Insight derekterine súıensek, Qytaı Qazaqstanda jalpy quny 66,4 mlrd dollar bolatyn 224 ınvestısıalyq jobany júzege asyryp jatyr. Bul jobalar 50 myń jumys ornyn ashýdy kózdeıdi. QHR Qazaqstanǵa ınvestısıa quıatyn alǵashqy bestik eldiń qataryna kiredi. Sondyqtan ıýándyq oblıgasıalar men steıblkoınder shyǵarý – «dedollarızasıanyń» belgisi emes. Bul – saýda emes, ınvestısıalyq úrdis, jáne halyqaralyq esep aıyrysýdaǵy valútalardyń jalpy kólemine áser etpeıdi.
Qytaıdyń aımaqtyq róli
Qytaıdyń buqaralyq aqparat quraldarynyń habarlaýynsha, 2025 jyldyń alǵashqy bes aıynda QHR-dyń Ortalyq Azıanyń bes elimen saýda kólemi jyldyq eseppen 10,4%-ǵa ósip, 39,9 mlrd dollarǵa (286,4 mlrd ıýán) jetken. Bul sońǵy jyldardaǵy rekordtyq kórsetkish. Aıta keterligi, Qytaıdyń aımaq elderine eksporty olardyń barlyǵynan birge alǵanda ımportynan eki ese artyq.
Álemdik deńgeıde de ıýánnyń róli artyp keledi: úsh jyl buryn halyqaralyq esep aıyrysýdaǵy úlesi 7% bolsa, qazir ol 8,5%-ǵa jetti.
Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy teńsizdik
Qazaqstannyń syrtqy saýda saıasatyndaǵy Qytaıdyń rólin qarastyrǵanda, eki memlekettiń qarym-qatynasy teń emes ekenin túsiný qajet. Qazaqstan qarjygerler qaýymdastyǵynyń sońǵy esebinde aıtylǵandaı, QR-dyń taýar aınalymynyń 20%-dan astamy Qytaıǵa tıesili. Alaıda osy kórsetkishtiń basym bóligi – 14,9 mlrd dollar – Qazaqstanǵa Qytaıdan ımporttalǵan taýarlar. Kerisinshe, Qazaqstannan Qytaıǵa eksporttalatyn munaı men metal baǵasy tómendep, bul ónimderge suranys azaıdy.
Óz kezeginde Pekın Qazaqstanǵa avtokólik, metal jáne hımıa ónimderin eksporttaýdy arttyrýda. Árıne, mundaı esep aıyrysýlarda qytaı bıznesine ıýándy paıdalaný yńǵaıly. Taý-ken jáne óńdeý ónerkásibi sekildi salalarda qytaı valútasymen kelisimder kólemi shynymen artqan.
«Iýándandyrý» qaı salada júrip jatyr?
Eger «ıýándandyrý» týraly aıtýǵa bolsa, ony oblıgasıalar naryǵynan emes, shıkizat saýdasynan izdeý qajet. Bul proses ázirge sonshalyqty aýqymdy emes, sondyqtan dollardyń halyqaralyq esep aıyrysýdaǵy ornyn basty dep aıtýǵa erte. Biraq Qazaqstanǵa nazar aýdaratyn jaıt bar: Pekın úshin Astanamen saýda asa qajet emes, al Qazaqstan úshin kerisinshe – asa mańyzdy.
Qazaqstannyń tańdaýy
Bloomberg agenttigine bergen suhbatynda premer-mınıstrdiń orynsbasary, ekonomıka mınıstri Serik Jumanǵarın Qazaqstan nege Qytaıǵa arqa súıep otyrǵanyn túsindirdi. Onyń aıtýynsha, Astana munaı rentasynan bas tartýdyń joldaryn qarastyryp jatyr. Bul – aldaǵy munaı óndirý kóleminiń shegine jetýin jáne kómirsýtek baǵasynyń tómendeýin eskergende alysqa kóz júgirtken saıasat.
«Ekonomıkany qadaǵalaıtyn vıse-premerdiń sózinshe, Qazaqstan munaıǵa táýeldilikten bas tartýǵa kúsh salyp, Qytaıǵa arqa súıeýde jáne ekonomıkalyq ósimdi qoldaýǵa ondaǵan mıllıard dollar quıýda», – dep jazady Bloomberg.
Jaqyn bolashaqta munaı Qazaqstan úshin negizgi tabys kózi bolmaı qalatyndyqtan, bılik ózge salalardy qarastyrýda. Alǵashqy kezekte olardyń nazary logıstıkaǵa aýdy. Bul tańdaý Qytaıdyń «Bir beldeý – bir jol» baǵdarlamasymen sáıkes keledi. Prezıdent Toqaev Qytaıda quny jarty trıllıon teńge bolatyn jańa temirjol tarmaǵyn ashqanda, logıstıkalyq múmkindikterge erekshe toqtalǵany da sondyqtan.
Astananyń jospary – Qazaqstandy jahandyq kólik habyna aınaldyrý. Al muny Pekınniń qoldaýynsyz júzege asyrý múmkin emes. Sondyqtan Qazaqstandaǵy «ıýándandyrý» úrdisi jalǵasa bermek.
