Qazaqstan búdjetin tolyqtyrýshy shıkizattardyń biri – munaıǵa urylar da qyrǵıdaı tıýde. Ásirese, shekaralas óńirlerde munaı ónimderin satýshy deldaldardyń saýdasynyń kórigi qyzyp tur. Árıne, munyń bári zańsyz jolmen júzege asady: arnaıy kóliktermen, poıyz jolymen, tipti qubyr arqyly da.  Óz materıalymyzda mıllıondap emes, mıllıardtap shyǵyn ákeletin bul qylmysty áshkereleýshi UQK-nyń, onymen baılanysty Shekara qyzmetiniń, sondaı-aq Memlekettik kirister komıtetiniń derekterine súıenetin bolamyz, dep habarlaıdy Dalanews.kz.

Janar-jaǵarmaı urlyǵyna ne túrtki?

Munaı men janar-jaǵarmaı urlyǵyna kórshi elder tarapynan bolatyn joǵary suranys túrtki. Sebebi Qazaqstanmen shektesetin barlyq elde bul taýar túri bizge qaraǵanda áldeqaıda qymbat.

Máselen, Qazaqstanda AI-92 janar-jaǵarmaıynyń bir lıtri 205 teńge bolsa, Reseı Federasıasynda – 288 teńge, Qyrǵyzstanda – 385 teńge, Ózbekstanda – 489 teńge. Qazaqstanda dızel otynynyń bir lıtri 295 teńge bolsa, Reseı Federasıasynda – 355 teńge, Qyrǵyzstanda – 427 teńge, Ózbekstanda 528 teńge turady. Osy jaǵynan alǵanda, AI-92 benzıni baǵasyndaǵy aıyrmashylyq 40%-dan 138%-ǵa deıin, dızel otyny 20%-dan 79%-ǵa deıin jetedi.

Bastapqyda kórshi el turǵyndary shekaralas aımaqtardan munaı ónim túrlerin satyp alyp, óz elderine aparyp satýmen aınalysqan. Esesine, el ekonomıkasy shyǵynǵa batyp qana qoımaı, sonymen qatar shekaralas óńirler jappaı janar-jaǵarmaı tapshylyǵyna uryndy. Sondyqtan Qazaqstan munaı ónimderiniń syrtqy tasymalyna qatań  tyıym salýǵa májbúr boldy. Biraq bul tyıymdy aınalyp ótýshiler jeterlik.

QR Qarjy mınıstrligi Memlekettik kirister departamentiniń málimetinshe, 2024 jyldyń alǵashqy toqsanynda qazaq-reseı shekarasynda jalpy kólemi  13 650 lıtrdi quraıtyn 103, al qazaq-ózbek shekarasynda jalpy kólemi 11 135 lıtr bolatyn 68 zańsyz árekettiń joly kesildi. Bul zańsyzdyqty jasaýshylardan 3,7 mln teńge aıyppul óndirip alyndy. Bul, kólikpen zańsyz tasymaldanǵandary.

Jalpy, 2024 jyly munaı ónimderiniń zańsyz aınalymy boıynsha 21 qylmystyq is qozǵalǵan, olar boıynsha quny 900 mln teńgeden asatyn urlanǵan "qara altynnyń" kólemi 3,5 tonnany quraıdy.  

Munaı urlyǵy boıynsha atyshýly ister

Munaıdy qubyr arqyly da urlaıdy. Máselen, 2021 jyldyń sońynda qylmystyq toptyń Jambyl oblysy Merki aýdanynan Qyrǵyzstanǵa tartqan jasyryn plasıkalyq munaı qubyry tabyldy. Muny UQK-nyń Shekara qyzmeti anyqtaǵan. Onymen qansha munaı aıdalǵany belgisiz ári ony anyqtaý múmkin de emes kórinedi. Sebebi, munaı salasy mamandarynyń aıtýynsha, elimizde óndirilgen munaı men gazdy esepke alýdyń ashyq júıesi qurylmaǵan.

Sondaı-aq munaı óndirisi bir jolǵa qoıylǵan óńirler – Atyraý, Mańǵystaý, Qyzylorda jáne Aqtóbe oblystarynda da munaı urlyǵy keńinen etek alǵan. Olardyń ishinde quryǵy uzyn – uıymdasqan qylmystyq toptar da bar. Máselen, 2017 jyly mamyrda QR UQK men İİM qyzmetkerleri keń kólemi arnaıy operasıa barysynda Qyzylorda turǵyny Ǵalymjan Júnisov jáne Ǵalymjan Kúshekbaev bastaǵan 21 adamnan turatyn munaı urlaýshy uıymdasqan qylmystyq top ókilderin quryqtady. Olarǵa eki ken ornynan (Jylandy qyr) jáne eki munaı aıdaýshy qubyrdy (Tuzkól-Qumkól) tesip, zańsyz paıda tapty degen aıyp taǵyldy. Sotta keltirilgen materıaldyq zalal kólemi 25,8 mln teńge dep kórsetildi. Urlanǵan ónimniń basym bóligi, negizinen Qyrǵyzstanǵa ótkizilgen.

Munaı urlyǵyna qatysty taǵy bir atyshýly is sportshy Erkin İzbasarǵa nemese "Aǵaıyndy tórteý" uıymdasqan qylmystyq tobyna qatysty. Oǵan qatysty 2016 jyldyń jeltoqsan aıynda qatysty qylmystyq is qozǵalyp, munaı urlaý, qylmystyq top qurý, reıderlik jolmen bıznesti tartyp alý baptary boıynsha aıyp taǵyldy. Sot ony 12 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryp, múlkin tárkiledi. Sotta ol ózine taǵylǵan aıyppen kelisken joq.  Úsh jyl ótkennen keıin birinshi top múgedegi Erkin İzbasar bostandyqqa shyqty. Sot muny jazasyn óteýshiniń densaýlyǵy nasharlaǵandyqtan dep túsindirdi. 2021 jyly Óskemen qalalyq sotynyń sheshimimen dertiniń aýyrlyǵy eskerilip, densaýlyǵy qalpyna kelýine deıin bosatty. Ol 2023 jyly qarashada qaıtys boldy.

Atalǵan is boıynsha 26 adam sotqa tartyldy. Tergeý málimetteri boıynsha, 2015 jyldyń maýsym jáne qyrkúıek aralyǵynda qylmystyq top "Saǵyz Petroleýmge" tıesili Qaǵanaı ken ornynan 530 tonna munaı urlaǵan. Odan bólek ár jyldary bul qylmystyq top Mulǵarjar aýdanyndaǵy Sınelnıkovskıı, Baıǵanın aýdanyndaǵy Ashykól jáne Qaratóbe kenshiterine de qol suqqandary aıtylady. Urlanǵan munaı kólemine qatysty ár sot otyrysy barysynda ártúrli sıfrlar keltirilgen.

Shıkizat salasynyń mamany Ádilhan Baıbatsha:

"Mundaı kóleńkeli shemalarmen kúresý úshin munaı men gazdy esepke alýdyń ashyq júıesin qurý, el resýrstaryn  urlaǵany úshin jaýapkershilikti kúsheıtý, sondaı-aq munaı-gaz salasyndaǵy prosesterdi sıfrlandyrý qajet".

Sondaı-aq maman transshekaralyq otyn satylymyna qatysty baqylaýdy da kúsheıtý kerektigin aıtady.