قازاقستان بيۋدجەتىن تولىقتىرۋشى شيكىزاتتاردىڭ ءبىرى – مۇنايعا ۇرىلار دا قىرعيداي تيۋدە. اسىرەسە، شەكارالاس وڭىرلەردە مۇناي ونىمدەرىن ساتۋشى دەلدالداردىڭ ساۋداسىنىڭ كورىگى قىزىپ تۇر. ارينە، مۇنىڭ ءبارى زاڭسىز جولمەن جۇزەگە اسادى: ارنايى كولىكتەرمەن، پويىز جولىمەن، ءتىپتى قۇبىر ارقىلى دا. ءوز ماتەريالىمىزدا ميلليونداپ ەمەس، ميللياردتاپ شىعىن اكەلەتىن بۇل قىلمىستى اشكەرەلەۋشى ۇقك-نىڭ، ونىمەن بايلانىستى شەكارا قىزمەتىنىڭ، سونداي-اق مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنەتىن بولامىز، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
جانار-جاعارماي ۇرلىعىنا نە تۇرتكى؟
مۇناي مەن جانار-جاعارماي ۇرلىعىنا كورشى ەلدەر تاراپىنان بولاتىن جوعارى سۇرانىس تۇرتكى. سەبەبى قازاقستانمەن شەكتەسەتىن بارلىق ەلدە بۇل تاۋار ءتۇرى بىزگە قاراعاندا الدەقايدا قىمبات.
ماسەلەن، قازاقستاندا اي-92 جانار-جاعارمايىنىڭ ءبىر ءليترى 205 تەڭگە بولسا، رەسەي فەدەراسياسىندا – 288 تەڭگە، قىرعىزستاندا – 385 تەڭگە، وزبەكستاندا – 489 تەڭگە. قازاقستاندا ديزەل وتىنىنىڭ ءبىر ءليترى 295 تەڭگە بولسا، رەسەي فەدەراسياسىندا – 355 تەڭگە، قىرعىزستاندا – 427 تەڭگە، وزبەكستاندا 528 تەڭگە تۇرادى. وسى جاعىنان العاندا، اي-92 بەنزينى باعاسىنداعى ايىرماشىلىق 40%-دان 138%-عا دەيىن، ديزەل وتىنى 20%-دان 79%-عا دەيىن جەتەدى.
باستاپقىدا كورشى ەل تۇرعىندارى شەكارالاس ايماقتاردان مۇناي ءونىم تۇرلەرىن ساتىپ الىپ، ءوز ەلدەرىنە اپارىپ ساتۋمەن اينالىسقان. ەسەسىنە، ەل ەكونوميكاسى شىعىنعا باتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار شەكارالاس وڭىرلەر جاپپاي جانار-جاعارماي تاپشىلىعىنا ۇرىندى. سوندىقتان قازاقستان مۇناي ونىمدەرىنىڭ سىرتقى تاسىمالىنا قاتاڭ تىيىم سالۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق بۇل تىيىمدى اينالىپ وتۋشىلەر جەتەرلىك.
ق ر قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە، 2024 جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا قازاق-رەسەي شەكاراسىندا جالپى كولەمى 13 650 ءليتردى قۇرايتىن 103، ال قازاق-وزبەك شەكاراسىندا جالپى كولەمى 11 135 ليتر بولاتىن 68 زاڭسىز ارەكەتتىڭ جولى كەسىلدى. بۇل زاڭسىزدىقتى جاساۋشىلاردان 3،7 ملن تەڭگە ايىپپۇل ءوندىرىپ الىندى. بۇل، كولىكپەن زاڭسىز تاسىمالدانعاندارى.
جالپى، 2024 جىلى مۇناي ونىمدەرىنىڭ زاڭسىز اينالىمى بويىنشا 21 قىلمىستىق ءىس قوزعالعان، ولار بويىنشا قۇنى 900 ملن تەڭگەدەن اساتىن ۇرلانعان "قارا التىننىڭ" كولەمى 3،5 توننانى قۇرايدى.
مۇناي ۇرلىعى بويىنشا اتىشۋلى ىستەر
مۇنايدى قۇبىر ارقىلى دا ۇرلايدى. ماسەلەن، 2021 جىلدىڭ سوڭىندا قىلمىستىق توپتىڭ جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانىنان قىرعىزستانعا تارتقان جاسىرىن پلاستيكالىق مۇناي قۇبىرى تابىلدى. مۇنى ۇقك-نىڭ شەكارا قىزمەتى انىقتاعان. ونىمەن قانشا مۇناي ايدالعانى بەلگىسىز ءارى ونى انىقتاۋ مۇمكىن دە ەمەس كورىنەدى. سەبەبى، مۇناي سالاسى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە وندىرىلگەن مۇناي مەن گازدى ەسەپكە الۋدىڭ اشىق جۇيەسى قۇرىلماعان.
سونداي-اق مۇناي ءوندىرىسى ءبىر جولعا قويىلعان وڭىرلەر – اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا جانە اقتوبە وبلىستارىندا دا مۇناي ۇرلىعى كەڭىنەن ەتەك العان. ولاردىڭ ىشىندە قۇرىعى ۇزىن – ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتار دا بار. ماسەلەن، 2017 جىلى مامىردا ق ر ۇقك مەن ءىىم قىزمەتكەرلەرى كەڭ كولەمى ارنايى وپەراسيا بارىسىندا قىزىلوردا تۇرعىنى عالىمجان ءجۇنىسوۆ جانە عالىمجان كۇشەكبايەۆ باستاعان 21 ادامنان تۇراتىن مۇناي ۇرلاۋشى ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ وكىلدەرىن قۇرىقتادى. ولارعا ەكى كەن ورنىنان (جىلاندى قىر) جانە ەكى مۇناي ايداۋشى قۇبىردى (تۇزكول-قۇمكول) تەسىپ، زاڭسىز پايدا تاپتى دەگەن ايىپ تاعىلدى. سوتتا كەلتىرىلگەن ماتەريالدىق زالال كولەمى 25،8 ملن تەڭگە دەپ كورسەتىلدى. ۇرلانعان ءونىمنىڭ باسىم بولىگى، نەگىزىنەن قىرعىزستانعا وتكىزىلگەن.
مۇناي ۇرلىعىنا قاتىستى تاعى ءبىر اتىشۋلى ءىس سپورتشى ەركىن ءىزباسارعا نەمەسە "اعايىندى تورتەۋ" ۇيىمداسقان قىلمىستىق توبىنا قاتىستى. وعان قاتىستى 2016 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، مۇناي ۇرلاۋ، قىلمىستىق توپ قۇرۋ، رەيدەرلىك جولمەن بيزنەستى تارتىپ الۋ باپتارى بويىنشا ايىپ تاعىلدى. سوت ونى 12 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، مۇلكىن تاركىلەدى. سوتتا ول وزىنە تاعىلعان ايىپپەن كەلىسكەن جوق. ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن ءبىرىنشى توپ مۇگەدەگى ەركىن ءىزباسار بوستاندىققا شىقتى. سوت مۇنى جازاسىن وتەۋشىنىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاعاندىقتان دەپ ءتۇسىندىردى. 2021 جىلى وسكەمەن قالالىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن دەرتىنىڭ اۋىرلىعى ەسكەرىلىپ، دەنساۋلىعى قالپىنا كەلۋىنە دەيىن بوساتتى. ول 2023 جىلى قاراشادا قايتىس بولدى.
اتالعان ءىس بويىنشا 26 ادام سوتقا تارتىلدى. تەرگەۋ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2015 جىلدىڭ ماۋسىم جانە قىركۇيەك ارالىعىندا قىلمىستىق توپ "ساعىز پەترولەۋمگە" تيەسىلى قاعاناي كەن ورنىنان 530 توننا مۇناي ۇرلاعان. ودان بولەك ءار جىلدارى بۇل قىلمىستىق توپ مۇلعارجار اۋدانىنداعى سينەلنيكوۆسكيي، بايعانين اۋدانىنداعى اششىكول جانە قاراتوبە كەنشىتەرىنە دە قول سۇققاندارى ايتىلادى. ۇرلانعان مۇناي كولەمىنە قاتىستى ءار سوت وتىرىسى بارىسىندا ءارتۇرلى سيفرلار كەلتىرىلگەن.
شيكىزات سالاسىنىڭ مامانى ءادىلحان بايباتشا:
"مۇنداي كولەڭكەلى سحەمالارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن مۇناي مەن گازدى ەسەپكە الۋدىڭ اشىق جۇيەسىن قۇرۋ، ەل رەسۋرستارىن ۇرلاعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ، سونداي-اق مۇناي-گاز سالاسىنداعى پروسەستەردى سيفرلاندىرۋ قاجەت".
سونداي-اق مامان ترانسشەكارالىق وتىن ساتىلىمىنا قاتىستى باقىلاۋدى دا كۇشەيتۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
