Gerold Belger, ómiriniń sońynda kúndelik jazýmen aınalysty. Kúndeligin qazaqtyń ómirine, dúnıe tanymyna, áleýmettik jáne rýhanı tanymyna arnady. Túrkistan basylymy Ger-aǵanyń árkezeńdegi tilshi qaýymǵa bergen suhbatynyń arasynan iriktep, tushymdy oılaryn bir arnaǵa toptastyrǵan eken. Kózi qaraqty oqyrmandy tolǵandyratyn maqalany jarıalaýdy jón dep taptyq.
«Táýelsizdik ıdeıasyn men qýana quptaımyn, bul men úshin bostandyq! Birinshi kezekte, rýh erkindigi, bıik adamgershilik erkindigi. Biz buǵan áli qol jetkize almaı otyrmyz. Bizde birinshi kezekke jannyń emes, tánniń qalaýyn shyǵardyq. Tym esepshil bolyp kettik. Bul qaýipti»
***
«Bılik degenimiz – ártúrli jolmen birdeńege qol jetkizgen keshegi aýyl qazaǵy. Biraq qazir olar óz tamyrlarynan ajyrap, jyraq ketip barady. Olar ózderin aýyl qazaǵyna qarama-qaıshy qoıady. Olardyń ómiri basqa, olardyń qolynda baılyq bar. Jeke basynyń qamy alǵa shyqty».
***
«Men óz basym aýylda óstim. Aýyldyq qazaqpyn. Men úshin ol óte qymbat. Al elıtanyń aýyldan qol úzgeni sonshalyq, olardyń oıynda tek shetelde saraı saldyryp, jaqsy vılla men ıahta satyp alyp, shamasy jetkenshe qulqynyn toltyryp, bul jaqtan tezirek qarasyn batyrýdy oılaıdy. Sol úshin de olardyń qarapaıym, kedeı adamdarǵa degen qarym-qatynasy sondaı. Bizde kedeıler óte kóp. Menińshe, qazaqtar adamgershilik jáne moraldyq turǵydan kóp dúnıesinen aıryldy».
(«Iz kazaha nemes ne vyıdet, pýston ostaótsá kazahom», «Radıotochka», 10.02.2015)
***
«Qazaqstanyma men tek jaqsylyq tileımin. Ári Abaıdyń kózqarasyn basshylyqqa alamyn. Abaıdan artyq qazaqty synaǵan eshkim joq. Abaıdan artyq ashshy da, ózekjardy pikirdi eshkim aıtqan joq. Reseı týraly ashshy sózdi Dostoevskııden, Lermontov pen Saltykov-SHedrınnen ózge eshkim aıtqan joq. Olar buny otanyna degen uly mahabbat jeteginde jasaǵan edi».
***
«Men Qazaqstanda memlekettik til qazaq tili bolýy kerek dep oılaımyn. Men bul mańyzdy máseleni talqylaýǵa qatystym ári osy ıdeıanyń alǵashqy avtorlarynyń birimin. Aqyry sen Qazaqstanda turasyń ba, onyń mádenıetin moıyndaýyń kerek jáne ony bar jan-tánińmen qabyldaı bilýge tıissiń».
(«Ia hotel by, chtoby ý mená sýdba byla kak ý Góte», 27 qańtar, 2015 jyl, www.zakon.kz )
***
Aqsaqaldar ketti. Adamgershilik kodyn tasymaldaýshylar. Olarmen birge bizdiń kóp ǵasyrlyq Azamattyń adamgershilik kodeksi de ketti. Olardyń ornyn sońǵy jıyrma jylda adamgershilik abyroıdan jurdaı jasy jetken shaldar basty.
(«Chto nam zaveshal Gerold Belger», 16 marta 2015, www.forbes.kz )
***
«Men nemis aýyldary bir-birimen óte jaqyn ornalasqan Volga jaǵalaýynda óstim. Sonda Volga jaǵalaýy nemisteriniń ózara baılanysy óte nashar edi. Bul meni qatty alańdatatyn.
Olardyń tildik, dinı jáne mentaldik aıyrmashylyqtary kúshti bolatyn. Qazaqtardyń mynaý alyp elinde, alyp keńistikte keıbir máselelerde birlik deńgeıi óte joǵary. Batysta týǵan men úshin bul meni qaıran qaldyratyn. Bul ózindik qubylys edi».
***
«1986 jylǵy qaıǵyly Jeltoqsan oqıǵasynan keıin munda SOKP OK apparatynan bir sheneýnik keledi. Oǵan Qaraǵandydan bir bilgish qazaq tili mal sharýashylyǵyna arnalǵan nebári 500 sózden turatyndyǵyn aıtady.
Sonda ne qazaq tili – ózbek tiliniń mal sharýashylyǵyna arnalǵan nusqasy ma(?!) Meni sonda osy sheneýnikke áńgimelesýge shaqyrǵanda, men qazaq tili bes júz emes bes mıllıon birlikten turatyndyǵyn aıttym. Ol sol jerden áńgimeni tyıdy da, meni qýyp shyqty. Biraq shyndyǵynda solaı ǵoı. Alaıda qazirgi qazaqtar bul jaıynda az biledi».
***
«Bizdiń ártistermen birge shetelde bolǵan kezim boldy. Bizdiń qazaqtar qazaqsha án aıta bastasa, sheteldikterdiń kózi baqyraıyp ketedi. Bul olarǵa qyzyq. Al bizdiń qazaqtar ne isteıdi? Olar operadan arıalar oryndap, bar kúshterimen skrıpkany sabalaıdy. Biraq bunymen eshqandaı eýropalyqty tańqaldyra almaısyń. Bul eshkimge qajet emes. Eger óz tilińde án salyp, ulttyq ereksheligińdi tanyta bilseń, sonda ǵana saǵan jurt qyzyǵady jáne seniń bedeliń artady. Sol úshin qazaqtardyń eń basty kemshiliginiń biri – eliktegishtigi. Bul jaǵynan olar aldyna eshkimdi salmaıdy».
***
«Meni taǵy bir másele ashyndyrady. Aýyldan kelgen jas qyzdar birden orys tiline kóshe qoıady. Tipti ózara qarym-qatynasta da. Olar birde bir besik jyryn bilmeıdi. Al olardyń bári bolashaq ana ǵoı. Eger, áıel-ana basqa tilge, basqa mádenıetke kóshse, menińshe, bul ulttyń joıylýy. Áıel bárin saqtaýy kerek: oshaǵyn, tilin, ulttyq, analyq tegin, áıtpese, bárinen aırylasyń».
***
«Rýhanı daǵdarys, mádenı daǵdarys, qalaı deseńiz de, ol ekonomıkalyq emes. Onyń Qazaqstanda bolýy múmkin de emes. Sonyń ishinde bárinen buryn qazaqtar kedeılene túsýde.
Barlyq jerde qazaqtar basqarady, barlyq jerde qazaqtar basymdyqqa ıe, sóıte tura, tómendegi qazaqtardyń hali múshkil! Onyń sebebi nede? Óıtkeni, barlyq jerde urlyq!»
( «I ada, ı shala, ı taza – dlá mená edınye kazahı», 4 maıa 2012, «Central Asia Monitor»)
P.S. Geraǵań óte eńbekqor, opyryp jumys isteıtin. Ózin qazaqtyń bir bólshegi sanaǵanymen, báribir mentalıtetinde nemis ultyna tán qasıetterdiń basymdyqqa ıe ekendigin qaıtalaýdan jalyqpaıtyn. Tipti Qazaqstandyq ult týraly ıdeıa kóterilgende de oǵan ynty-shyntymen qarsy bolyp, «men – nemis, sen – qazaqsyń» dep shegelegen edi.
Ol úsh tildi erkin meńgerdi, úsh tilde jazdy, úsh ulttyń ókili bola bildi.
Abaı men Geteni salystyra otyryp, eki ult oıshylynyń ortaq, qabysatyn sátterin asa utymdy jetkize bilgen, qazaq tiliniń máıegin, mánerin biletin asa bir qurmetti aqsaqalymyz edi.
Ókinishtisi sol, ulttyń uly «menin» túsingen, oǵan bir kisideı jany ashyǵan Geraǵańdaı aqsaqaldarymyzdyń sırep ketkeni. Kún ótken saıyn ulttyń sózin sóıleıtin zıalylarymyzdyń orny oısyrap, olardyń ornyn basatyn adamdardyń azaıyp bara jatqany qynjyltady. Geraǵa, jatqan jerińiz jaıly bolsyn!
Daıyndaǵan,
Esengúl KÁPQYZY
