Qol jetpeıtin jarnama
Qoǵamda qazaq gazet-jýrnaldarynyń negizgi oqyrmandary aýyldarda degen syńarjaq pikir qalyptasqan. Shyndyǵynda qazaq basylymdarynyń oqyrmandary qalada da, aýylda da bar. Tek olardyń suranysyna baılanysty aqparat tarata almaı otyrǵanymyzdy moıyndaǵymyz kelmeıdi. Naryq zańdylyǵy boıynsha suranysqa ıe bolmaǵan basylym, qoǵamdyq ortada máni men mańyzyn esh ýaqytta joǵaltpaıdy. Sony bile tura, qazaq basylymdaryn tizgindep otyrǵan redaktorlar buǵan múlde nazar aýdarǵan emes.
Táýelsizdikke ıe bolyp, naryqtyq qatynastar ornaǵan 20 jylda qazaq basylymdary naryqtyq qatynastarǵa múlde ıkemdelgen joq. Ony myna bir jaıttan anyq ańǵaramyz. Búginde qazaq tildi basylymdarǵa jekelegen kompanıalar jarnama bermeıdi. Qazaq basylymdaryna jarnama shyqsa, tańqalatyn dárejege jettik. Nege? Óıtkeni qazir jarnama berýshilerdiń kókeıine qazaq gazetteriniń taralymy az, jarnama berý ekonomıkalyq turǵydan ózin aqtamaıdy degen dálelsiz pikir sińip qalǵan. Árıne, bul pikirmen kelisip, kelispeýge de bolady.
Bizdiń redaktorlar úlken toılarda tabaqtas bolyp, áńgime-dúken quratyn «Qazaqstan Zaman» gazetiniń burynǵy redaktory Ahmet Alázdan aqyl suramaǵany janǵa batady. Qazir «Qazaqstan Zaman» gazetin ashsańyz jarnamadan kóz súrinedi. Elimizde jumys isteıtin túriktiń kompanıalary osy gazetke jarnama berýge qumar. Nege qazaq tildi basylymdarǵa jarnama bermeıdi? Sony syryn bizdiń redaktorlar Ahmet Alázdan surap alýy kerek edi.
Jarnamany bylaı qoıyp, keıbir sheneýnikter óz maqalalaryn birinshi kezekte orys tildi basylymdarǵa jarıalaıdy. Óıtkeni, orys tildi basylymdar oqylymdy. Kezinde Aqparat mınıstri bolǵan Altynbek Sársenbaevtyń ózi qoǵamdyq-saıası mańyzy zor maqalalaryn «Vremá» gazetinde jarıalap, sodan keıin ǵana birli-jarym qazaq gazetteri kóshirip basty emes pe? Árıne, bul jerde Altekeńdi kinálaıyn degen oıymyz joq. Qoǵamda osyndaı úrdis qalyptasqan soń, sheneýnikterge bálen-túgen dep aıtýdyń ózi artyq. Bul kimniń basyndaǵy másele? Kez kelgen sheneýnik maqalasynyń oqylǵanyn, jarmana berýshi jarnamasynyń halyqqa jetkenin qalaıdy. Bul qazaq tildi basylymdardy tizgindep otyrǵan redaktorlardyń máselesi.
Elimizde naryqtyq qatynastar ornaǵan 20 jylda bir redaktor iri kompanıalardyń qazaq basylymdaryna jarnama bermeı jatqanyn aıtyp, bir maqala jazyp, másele kóterdi ma? Joq. Mundaı maqalany kórgen de, estigen de emespiz. Osy bir jaıttan redaktordyń naryqqa beıimdelýge múlde kóńil bólmegenin baıqaımyz.
Bizdiń redaktorlar úlken toılarda tabaqtas bolyp, áńgime-dúken quratyn «Qazaqstan Zaman» gazetiniń burynǵy redaktory Ahmet Alázdan aqyl suramaǵany janǵa batady. Qazir «Qazaqstan Zaman» gazetin ashsańyz jarnamadan kóz súrinedi. Elimizde jumys isteıtin túriktiń kompanıalary osy gazetke jarnama berýge qumar. Nege qazaq tildi basylymdarǵa jarnama bermeıdi? Sony syryn bizdiń redaktorlar Ahmet Alázdan surap alýy kerek edi.
Jarylqaptaı bolsaq
Jalpy, táýelsizdiktiń jıyrma jylda ózin ekonomıkalyq turǵydan aqtaıtyn birde-bir qoǵamdyq-saıası basylym shyǵara almaýymyz qazaq jýrnalısıkasyna úlken syn. Taralym az, jarnama tarta almaıtyn gazet-jýrnaldar túbinde jabylyp tynatyny belgili. Bul úshin bılik pen quryltaıshylardy syn aıtyp, min taǵýdyń jóni joq. Zaman talabyna ıkemdelip jumys isteı almaǵan aǵalarymyz máseleni saıasılandyrýǵa qumar.
Qazir Qazaqstanda tek qana bılikshil bolmasa bılikti synaıtyn opozısıalyq basylymdar shyǵady. Umytyp barady ekenbiz, shoý-bızneske qatysty jýrnaldar da ótimdi. Al halyqty eńbekke, ǵylymǵa úndeıtin salalyq basylymdar múlde joq.
Tórtkúl dúnıe alaı-túleı bolyp jatqan qazirgi zamanda barsha qazaqtyń saıasat soǵyp otyratyn jaǵdaıy bar ma? El azamattary eńbek etip, kásipkerlikpen aınalysyp ál-aýqatyn arttyrýy kerek qoı. Bul úshin el arasynda bıznesti nasıhattaıtyn basylym qajet. Ókinishke oraı, bizde ondaı basylym joq.
Jalpy, táýelsizdiktiń jıyrma jylda ózin ekonomıkalyq turǵydan aqtaıtyn birde-bir qoǵamdyq-saıası basylym shyǵara almaýymyz qazaq jýrnalısıkasyna úlken syn. Taralym az, jarnama tarta almaıtyn gazet-jýrnaldar túbinde jabylyp tynatyny belgili. Bul úshin bılik pen quryltaıshylardy syn aıtyp, min taǵýdyń jóni joq. Zaman talabyna ıkemdelip jumys isteı almaǵan aǵalarymyz máseleni saıasılandyrýǵa qumar.
Jurttyń bári saıasat pen shoý-bıznestegi ósek aıańdy oqyp, toı-tomalaqta sony áńgime qylýǵa qumar. Aqparat quraldarymyz qandaı bolsa, halqymyz sondaı. Shoý-bıznes demekshi, osy baǵytta jýrnal ashyp, aıanbaı eńbek etip zor jetistikke jetken Jarylqap Qalybaıdyń esimin erekshe atap aıtýǵa bolady. Nege ekeni qaıdam, bizdiń Jarylqap Qalybaıdyń eńbegin kópshiligimiz elegimiz kelmeıdi. Jarylqaptyń jeńil taqyryptardy kóterip, aqsha jasaǵanyn aıtyp, ishtarlyq jasaýdan árige asqan emespiz. Jákeńniń kúni keshe ǵana ushaq ishinde qazaq tiliniń múddesi úshin qyryq pyshaq bolyp daýlasqanyn eske de almaımyz.
Ózderin ashshy shyndyqty jazatyn (shyndyǵynda ósek-aıań degen jón) basylymdar sol kezde Jákeńdi qorǵap maqala bassa, al qazaq tili jaıynda kúńirenip áńgime aıtýǵa daıar turatyn memleketshil (bılikshil degen durys shyǵar) basylymdar mundaı oqıǵa bolmaǵandaı jumǵan aýzyn ashpady. Bul jaıynda maqala bassa redaktorlardy eshkim oryndarynan julyp tastamas edi. Biraq bizdiń shoshymaly redaktorlarymyz mundaı qadamǵa bara alǵan joq.
Búginde redaktor bitkenniń bári Astana men Almatynyń arasynda ushaqpen ary-beri josyp, ushyp júr. Olar kók júzindegi qazaq tiliniń múshkil jaǵdaıyn Jákeńnen artyq bilmese, kem bilmesi anyq. Solardyń qaısysy osy máseleni kóterip, maqala jazdy. Eshkim jazǵan emes. Búginde naqty iske kelgende redaktorlardyń «tormoz» bolyp qalatyny ádetke aınalyp barady.
Oqyrmandy joǵaltý
Jaıma-shýaq otyrystarda qazaq tildi basylymdardyń redaktorlary Keńes zamanynda respýblıkalyq basylymdardyń eki júz, úsh júz myńdap taraǵany jaıynda áńgime aıtýǵa qumar. Iá, Sherhan Murtazanyń kezinde «Lenınshil jas» gazetin halyq jata jastanyp oqydy. Saıası, ulttyq múddege qatysty taqyryptarǵa on jerden qaraýyl qoıylsa da aǵa býyn qalyń oqyrmanǵa rýhanı qajettiligin ótep, qazaq tiliniń damýyna óz úlesin qosty. Óz isin adal atqardy.
Al qazir aıaq-qoldy bos qoıǵan erkin zamanda bizdiń redaktorlar qazaq jýrnalısıkasynyń Keńes zamanyndaǵy jetken bıigine jete almady. Sol bıikti saqtamaǵan kúnniń ózinde qazaq basylymdary júzdegen myń oqyrmandaryn joǵaltyp alǵany janǵa batady. Osylaısha bizder Sherhan Murtaza, Kamal Smaılov syndy aǵalarymyzdyń ıntellektýaldy oı-órisi joǵary júzdegen myń oqyrmanynan kóz jazyp qaldyq. Osy orny tolmas ókinishtiń ornyn toltyrý úshin áli talaı ýaqyt kerek. Biraq bizdi ýaqyt kútpeıtini anyq.
Qazir aınalamyzda aqparattyq soǵys júrip jatyr. Reseı múddesin kózdegen orys jýrnalıseriniń Batys álemine qarsy qalaı jumys istep jatqanyn kúnde kórip júrmiz. AQSH bastaǵan Eýropa elderiniń Reseıge salǵan sanksıasyn orystyń aqparat quraldary toıtarys berip, qoǵamdyq pikirdi ózderine burýǵa barynsha kúsh salýda. Eger Ýkraınadaǵydaı jaǵdaı bizde qaıtalansa, Qazaqstan múddesin qazaq tildi aqparat qorǵaı ala ma? Áı, qaıdam.
Qazir aınalamyzda aqparattyq soǵys júrip jatyr. Reseı múddesin kózdegen orys jýrnalıseriniń Batys álemine qarsy qalaı jumys istep jatqanyn kúnde kórip júrmiz. AQSH bastaǵan Eýropa elderiniń Reseıge salǵan sanksıasyn orystyń aqparat quraldary toıtarys berip, qoǵamdyq pikirdi ózderine burýǵa barynsha kúsh salýda. Eger Ýkraınadaǵydaı jaǵdaı bizde qaıtalansa, Qazaqstan múddesin qazaq tildi aqparat qorǵaı ala ma? Áı, qaıdam.
Biraq bizdiń múddemizdi orys tildi qazaq jýrnalıseri qorǵaıtyny anyq. Alǵashqy soqqyny solar qabyldaıtynyn moıyndaýymyz kerek. Seıitqazy Mataev, Armanjan Baıtasov, Ádil Ybyrav syndy ultjandy azamattar bul isten shet qalmasyna senimdimiz. Biraq ondaı kún bizdiń basymyzǵa ornamaı-aq qoısyn. Biraq qazaq jýrnalısıkasynyń munshalyqty beıqamdyqqa túsýi aqtaýǵa kelmeıtin dúnıe.
Jarbol KENTULY
