بۇگىنگى قوعامدا قازاق ءتىلدى جۋرناليستيكا اۋىر كەزەڭدى باستان كەشۋدە. تاۋەلسىزدىك جىلدارى جەلكەنىن كەرىپ، اقپارات ايدىنىنا شىققان ءبىراز باسىلىم جابىلدى. كوپشىلىگىمىز گازەت-جۋرنالداردىڭ داۋرەنى ءوتىپ، عالامتور دامىپ مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكانىڭ كۇنى تۋعانىن ايتىپ، سالىمىز سۋعا كەتۋدە. شىنىمەن دە سولاي ما؟ ارينە، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن دامىپ، مەرزىمدى باسىلىمدار سۇرەڭسىز كۇيگە تۇسە باستاعانىن مويىندايمىز. بۇل ءۇردىس ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس ءتىلدى باسىلىمدارعا قاتتى اسەر ەتتى. ال قازاق ءتىلدى جۋرناليستيكاعا قاتىستى بۇلاي دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. سوندىقتان كۇن وتكەن سايىن بويى ەڭكىش تارتىپ بارا جاتقان قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ باسىنداعى ايانىشتى ءحالدىڭ سىرىن باسقادان ىزدەگەن ءجون سياقتى. 

 

قول جەتپەيتىن جارناما

قوعامدا قازاق گازەت-جۋرنالدارىنىڭ نەگىزگى وقىرماندارى اۋىلداردا دەگەن سىڭارجاق پىكىر قالىپتاسقان. شىندىعىندا قازاق باسىلىمدارىنىڭ وقىرماندارى قالادا دا، اۋىلدا دا بار. تەك ولاردىڭ سۇرانىسىنا بايلانىستى اقپارات تاراتا الماي وتىرعانىمىزدى مويىنداعىمىز كەلمەيدى. نارىق زاڭدىلىعى بويىنشا سۇرانىسقا يە بولماعان باسىلىم، قوعامدىق ورتادا ءمانى مەن ماڭىزىن ەش ۋاقىتتا جوعالتپايدى. سونى بىلە تۇرا، قازاق باسىلىمدارىن تىزگىندەپ وتىرعان رەداكتورلار بۇعان مۇلدە نازار اۋدارعان ەمەس.

تاۋەلسىزدىككە يە بولىپ، نارىقتىق قاتىناستار ورناعان 20 جىلدا قازاق باسىلىمدارى نارىقتىق قاتىناستارعا مۇلدە يكەمدەلگەن جوق. ونى مىنا ءبىر جايتتان انىق اڭعارامىز. بۇگىندە قازاق ءتىلدى باسىلىمدارعا جەكەلەگەن كومپانيالار جارناما بەرمەيدى. قازاق باسىلىمدارىنا جارناما شىقسا، تاڭقالاتىن دارەجەگە جەتتىك. نەگە؟ ويتكەنى ءقازىر جارناما بەرۋشىلەردىڭ كوكەيىنە قازاق گازەتتەرىنىڭ تارالىمى از، جارناما بەرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءوزىن اقتامايدى دەگەن دالەلسىز پىكىر ءسىڭىپ قالعان. ارينە، بۇل پىكىرمەن كەلىسىپ، كەلىسپەۋگە دە بولادى.

ءبىزدىڭ رەداكتورلار ۇلكەن تويلاردا تاباقتاس بولىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن «قازاقستان زامان» گازەتىنىڭ بۇرىنعى رەداكتورى احمەت اليازدان اقىل سۇراماعانى جانعا باتادى. ءقازىر «قازاقستان زامان» گازەتىن اشساڭىز جارنامادان كوز سۇرىنەدى. ەلىمىزدە جۇمىس ىستەيتىن تۇرىكتىڭ كومپانيالارى وسى گازەتكە جارناما بەرۋگە قۇمار. نەگە قازاق ءتىلدى باسىلىمدارعا جارناما بەرمەيدى؟ سونى سىرىن ءبىزدىڭ رەداكتورلار احمەت اليازدان سۇراپ الۋى كەرەك ەدى. 

جارنامانى بىلاي قويىپ، كەيبىر شەنەۋنىكتەر ءوز ماقالالارىن ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس ءتىلدى باسىلىمدارعا جاريالايدى. ويتكەنى، ورىس ءتىلدى باسىلىمدار وقىلىمدى. كەزىندە اقپارات ءمينيسترى بولعان التىنبەك سارسەنبايەۆتىڭ ءوزى قوعامدىق-ساياسي ماڭىزى زور ماقالالارىن «ۆرەميا» گازەتىندە جاريالاپ، سودان كەيىن عانا ءبىرلى-جارىم قازاق گازەتتەرى كوشىرىپ باستى ەمەس پە؟ ارينە، بۇل جەردە التەكەڭدى كىنالايىن دەگەن ويىمىز جوق. قوعامدا وسىنداي ءۇردىس قالىپتاسقان سوڭ، شەنەۋنىكتەرگە بالەن-تۇگەن دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. بۇل كىمنىڭ باسىنداعى ماسەلە؟ كەز كەلگەن شەنەۋنىك ماقالاسىنىڭ وقىلعانىن، جارمانا بەرۋشى جارناماسىنىڭ حالىققا جەتكەنىن قالايدى. بۇل قازاق ءتىلدى باسىلىمداردى تىزگىندەپ وتىرعان رەداكتورلاردىڭ ماسەلەسى.

ەلىمىزدە نارىقتىق قاتىناستار ورناعان 20 جىلدا ءبىر رەداكتور ءىرى كومپانيالاردىڭ قازاق باسىلىمدارىنا جارناما بەرمەي جاتقانىن ايتىپ، ءبىر ماقالا جازىپ، ماسەلە كوتەردى ما؟ جوق. مۇنداي ماقالانى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىز. وسى ءبىر جايتتان رەداكتوردىڭ نارىققا بەيىمدەلۋگە مۇلدە  كوڭىل بولمەگەنىن بايقايمىز.

ءبىزدىڭ رەداكتورلار ۇلكەن تويلاردا تاباقتاس بولىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن «قازاقستان زامان» گازەتىنىڭ بۇرىنعى رەداكتورى احمەت اليازدان اقىل سۇراماعانى جانعا باتادى. ءقازىر «قازاقستان زامان» گازەتىن اشساڭىز جارنامادان كوز سۇرىنەدى. ەلىمىزدە جۇمىس ىستەيتىن تۇرىكتىڭ كومپانيالارى وسى گازەتكە جارناما بەرۋگە قۇمار. نەگە قازاق ءتىلدى باسىلىمدارعا جارناما بەرمەيدى؟ سونى سىرىن ءبىزدىڭ رەداكتورلار احمەت اليازدان سۇراپ الۋى كەرەك ەدى.

 

جارىلقاپتاي بولساق

جالپى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدا ءوزىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان اقتايتىن بىردە-بىر قوعامدىق-ساياسي باسىلىم شىعارا الماۋىمىز قازاق جۋرناليستيكاسىنا ۇلكەن سىن. تارالىم از، جارناما تارتا المايتىن گازەت-جۋرنالدار تۇبىندە جابىلىپ تىناتىنى بەلگىلى. بۇل ءۇشىن بيلىك پەن قۇرىلتايشىلاردى سىن ايتىپ، ءمىن تاعۋدىڭ ءجونى جوق. زامان تالابىنا يكەمدەلىپ جۇمىس ىستەي الماعان اعالارىمىز ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋعا قۇمار.

ءقازىر قازاقستاندا تەك قانا بيلىكشىل بولماسا بيلىكتى سىنايتىن وپپوزيسيالىق باسىلىمدار شىعادى. ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز، شوۋ-بيزنەسكە قاتىستى جۋرنالدار دا ءوتىمدى. ال حالىقتى ەڭبەككە، عىلىمعا ۇندەيتىن سالالىق باسىلىمدار مۇلدە جوق.

تورتكۇل دۇنيە الاي-تۇلەي بولىپ جاتقان قازىرگى زاماندا بارشا قازاقتىڭ ساياسات سوعىپ وتىراتىن جاعدايى بار ما؟ ەل ازاماتتارى ەڭبەك ەتىپ، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋى كەرەك قوي. بۇل ءۇشىن ەل اراسىندا بيزنەستى ناسيحاتتايتىن باسىلىم قاجەت. وكىنىشكە وراي، بىزدە ونداي باسىلىم جوق.

جالپى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدا ءوزىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان اقتايتىن بىردە-بىر قوعامدىق-ساياسي باسىلىم شىعارا الماۋىمىز قازاق جۋرناليستيكاسىنا ۇلكەن سىن. تارالىم از، جارناما تارتا المايتىن گازەت-جۋرنالدار تۇبىندە جابىلىپ تىناتىنى بەلگىلى. بۇل ءۇشىن بيلىك پەن قۇرىلتايشىلاردى سىن ايتىپ، ءمىن تاعۋدىڭ ءجونى جوق. زامان تالابىنا يكەمدەلىپ جۇمىس ىستەي الماعان اعالارىمىز ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋعا قۇمار.

جۇرتتىڭ ءبارى ساياسات پەن شوۋ-بيزنەستەگى وسەك اياڭدى وقىپ، توي-تومالاقتا سونى اڭگىمە قىلۋعا قۇمار. اقپارات قۇرالدارىمىز قانداي بولسا، حالقىمىز سونداي. شوۋ-بيزنەس دەمەكشى، وسى باعىتتا جۋرنال اشىپ، ايانباي ەڭبەك ەتىپ زور جەتىستىككە جەتكەن جارىلقاپ قالىبايدىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى. نەگە ەكەنى قايدام، ءبىزدىڭ جارىلقاپ قالىبايدىڭ ەڭبەگىن كوپشىلىگىمىز ەلەگىمىز كەلمەيدى. جارىلقاپتىڭ جەڭىل تاقىرىپتاردى كوتەرىپ، اقشا جاساعانىن ايتىپ، ءىشتارلىق جاساۋدان ارىگە اسقان ەمەسپىز. جاكەڭنىڭ كۇنى كەشە عانا ۇشاق ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىرىق پىشاق بولىپ داۋلاسقانىن ەسكە دە المايمىز.

وزدەرىن اششى شىندىقتى جازاتىن (شىندىعىندا وسەك-اياڭ دەگەن ءجون) باسىلىمدار سول كەزدە جاكەڭدى قورعاپ ماقالا باسسا، ال قازاق ءتىلى جايىندا كۇڭىرەنىپ اڭگىمە ايتۋعا دايار تۇراتىن مەملەكەتشىل (بيلىكشىل دەگەن دۇرىس شىعار) باسىلىمدار مۇنداي وقيعا بولماعانداي جۇمعان اۋزىن اشپادى. بۇل جايىندا ماقالا باسسا رەداكتورلاردى ەشكىم ورىندارىنان جۇلىپ تاستاماس ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ شوشىمالى رەداكتورلارىمىز مۇنداي قادامعا بارا العان جوق.

بۇگىندە رەداكتور بىتكەننىڭ ءبارى استانا مەن الماتىنىڭ اراسىندا ۇشاقپەن ارى-بەرى جوسىپ، ۇشىپ ءجۇر. ولار كوك جۇزىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايىن جاكەڭنەن ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەسى انىق. سولاردىڭ قايسىسى وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ماقالا جازدى. ەشكىم جازعان ەمەس. بۇگىندە ناقتى ىسكە كەلگەندە رەداكتورلاردىڭ «تورموز» بولىپ قالاتىنى ادەتكە اينالىپ بارادى.

 

وقىرماندى جوعالتۋ

جايما-شۋاق وتىرىستاردا قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ رەداكتورلارى كەڭەس زامانىندا رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز مىڭداپ تاراعانى جايىندا اڭگىمە ايتۋعا قۇمار. ءيا، شەرحان مۇرتازانىڭ كەزىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىن حالىق جاتا جاستانىپ وقىدى. ساياسي، ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى تاقىرىپتارعا ون جەردەن قاراۋىل قويىلسا دا اعا بۋىن قالىڭ وقىرمانعا رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەپ، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. ءوز ءىسىن ادال اتقاردى.

ال ءقازىر اياق-قولدى بوس قويعان ەركىن زاماندا ءبىزدىڭ رەداكتورلار قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كەڭەس زامانىنداعى جەتكەن بيىگىنە جەتە المادى. سول بيىكتى ساقتاماعان كۇننىڭ وزىندە قازاق باسىلىمدارى جۇزدەگەن مىڭ وقىرماندارىن جوعالتىپ العانى جانعا باتادى. وسىلايشا بىزدەر شەرحان مۇرتازا، كامال سمايلوۆ سىندى اعالارىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدى ءوي-ورىسى جوعارى جۇزدەگەن مىڭ وقىرمانىنان كوز جازىپ قالدىق. وسى ورنى تولماس وكىنىشتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ءالى تالاي ۋاقىت كەرەك. ءبىراق ءبىزدى ۋاقىت كۇتپەيتىنى انىق.

ءقازىر اينالامىزدا اقپاراتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. رەسەي مۇددەسىن كوزدەگەن ورىس جۋرناليستەرىنىڭ باتىس الەمىنە قارسى قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. اقش باستاعان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ رەسەيگە سالعان سانكسياسىن ورىستىڭ اقپارات قۇرالدارى تويتارىس بەرىپ، قوعامدىق پىكىردى وزدەرىنە بۇرۋعا بارىنشا كۇش سالۋدا. ەگەر ۋكرايناداعىداي جاعداي بىزدە قايتالانسا، قازاقستان مۇددەسىن قازاق ءتىلدى اقپارات قورعاي الا ما؟ ءاي، قايدام.

ءقازىر اينالامىزدا اقپاراتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. رەسەي مۇددەسىن كوزدەگەن ورىس جۋرناليستەرىنىڭ باتىس الەمىنە قارسى قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. اقش باستاعان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ رەسەيگە سالعان سانكسياسىن ورىستىڭ اقپارات قۇرالدارى تويتارىس بەرىپ، قوعامدىق پىكىردى وزدەرىنە بۇرۋعا بارىنشا كۇش سالۋدا. ەگەر ۋكرايناداعىداي جاعداي بىزدە قايتالانسا، قازاقستان مۇددەسىن قازاق ءتىلدى اقپارات قورعاي الا ما؟ ءاي، قايدام.

ءبىراق ءبىزدىڭ مۇددەمىزدى ورىس ءتىلدى قازاق جۋرناليستەرى قورعايتىنى انىق. العاشقى سوققىنى سولار قابىلدايتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. سەيىتقازى ماتايەۆ، ارمانجان بايتاسوۆ، ءادىل ىبىراۆ سىندى ۇلتجاندى ازاماتتار بۇل ىستەن شەت قالماسىنا سەنىمدىمىز. ءبىراق ونداي كۇن ءبىزدىڭ باسىمىزعا ورناماي-اق قويسىن. ءبىراق قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ مۇنشالىقتى بەيقامدىققا ءتۇسۋى اقتاۋعا كەلمەيتىن دۇنيە.

جاربول كەنت ۇلى