Dastarhan basyndaǵy áńgime aınalyp «tilge» keldi. «Basqasyn bilmeımin, biraq medısına salasyn jaqsy meńgergisi kelgen maman eń áýeli aǵylshyn tilin jaqsy bilýi kerek», – dep áńgimege aralasty Erekeń.
Onysy ras. Sóziniń jany bar. Din ǵalymy bolý úshin arab tili qanshalyqty qajet bolsa, medısına úshin de aǵylshyn tilin bilý sondaı shart. Sebebi, qazirgi tańda ǵylymnyń tili – aǵylshyn tili. Búginde bizdiń medısına salasynan kóp keri qalyp qoıǵanymyz jasyryn emes.
Al kezinde qalaı edi? Paıǵambarymyz Muhammed (s.a.ý.): «Eı, Alla Taǵalanyń quldary, emdelińder! Qudaı túsirgen kez-kelgen derttiń daýasy bar. Tek káriliktiń daýasy joq» – dep, emi joq aýrýdyń joq ekenin bildirip, musylmandardy emdelýge, em izdeýge shaqyrdy. Sondyqtan ıslamda dárigerlik, emhana salasy erte damyp, basqa adamdarǵa jol kórsetip, baǵyt berdi.
H ǵasyrdyń ortalarynda bir ǵana Kordova qalasynda elýden astam emhana bolǵan. Basqalaryn aıtpaǵanda, bir ǵana Ibn Sınanyń ózi nege turady? Bir kózqaras boıynsha "medısına" sóziniń ózi osy Ibn Sınamen tikeleı baılanysty eken. "Meded" arab tilinen aýdarǵanda «kómek» degendi bildiredi. Sonda "Mededsınanyń" maǵynasy «Sınanyń kómegi» degenge saıady. Ibn Sınanyń medısına salasy boıynsha jazǵan «Shıfa» atty kitaby álemniń túrli tilderine aýdarylyp, alty ǵasyrdaı dárigerlerdiń qoldarynan túspeıtin derek kózine aınaldy. Tipti, áli kúnge deıin batys sózdikteri Ibn Sınaǵa «dárigerlerdiń patshasy» degen túsinik berýde. Keıingi dárigerlik sala damyǵanǵa deıin batysta Ibn Sına teńdessiz ustaz dep qabyldandy.
Barlyq ǵylymnyń negizin qalaǵan musylmandar ekeni búginde barshaǵa aıan. Kóp mysaldan – bir mysal. Qazirde búkil álem "Algebra" dep júrgen ilimniń ataýy ony alǵash ashqan ál-Horezmıdiń "ál-Jabr" degen eńbeginiń ataýynan alynǵan. "ál-Jabr" sózindegi "j" árpi "g" árpine oıysyp, "algebra" bolǵan. «Jer domalaq pa, tórt buryshty ma, joq álde mıdaı jazyq pa? Jer Kúndi aınala ma, joq Kún Jerdi aınala ma?» dep arajigin ajyrata almaı, batys alashapqyn bolyp jatqan kezde Jerdiń domalaq ekendigin VIII ǵasyrda-aq tápsir ǵalymdarymyz anyq aıtyp ketken bolsa, Hİİ ǵasyrda Ál-Bırýnı syndy ortaazıalyq musylman ǵalymdarymyz ǵylymı turǵydan dáleldegen bolatyn.
Al batys eli Hİ ǵasyr emes, XVI ǵasyrdyń orta sheninde de jerdiń domalaq ekendigin dáleldemek bolǵan Kopernık, Galıleo Galıleı syndy ǵalymdaryn İnjildiń qaǵıdalaryna qaıshy degen qatigezdikpen shirkeýdiń ınkvızısıa sotyna salyp, «órteımiz» dep qorqytyp, pikirlerinen aınýǵa májbúr etti.
Al Italıanyń ǵalymy Brýnony pikirinen qaıtpaǵany úshin aıaýsyz tirideı órtep jiberdi. Men munyń bárin batysty jamandaý úshin aıtyp otyrǵan joqpyn. Tek biz kim, olar qandaı jaǵdaıda bolǵandyǵyn salystyrý úshin ǵana jelip óttim. Aıtpaǵym batysqa ǵylym-bilim bizden bardy. Alaıda, búgingi urpaq "keshe musylmandar osyndaı edi" dep óz-ózimizdi sózben jubatqannan góri naqty iske kóshýimiz kerek. Ol úshin aǵylshyn tilin meńgerý qajet bolsa, ony da joǵarǵy deńgeıde bilýimiz kerek. Taǵysyn taǵy...
Qazaq dalasynda da dárigerlik joǵary bolmasa tómen bolǵan joq. Áńgime arasynda Ersin Tursynhanuly basynan ótken mynandaı oqıǵany tilge tıek etti. 2004 jyldyń shilde aıynda emhanamyzǵa Anglıadan arnaıy kelgen profesor:
- Sizderdiń ata-babalaryńyzda ózindik qalyptasqan medısına, shıpagerlik bolǵan ba, joq álde, keıinnen úırendińizder me? - dep suraq qoıdy.
Osy sátte bizde isteıtin profesor orys áıeli birden:
- Qazaqtarda medısına bolǵan emes, keıinnen orystardan úırengen, - dep qoıyp qaldy. Men orys áıeldiń sózin aıaǵyna deıin sabyrmen tyńdap boldym da, aǵylshyn dárigerge bylaı dedim:
- Sizge mysal retinde eki máseleni aıtaıyn, sosyn bizdiń ata-babamyzda medısına bolyp-bolmaǵandyǵyn ózińiz sheshińiz.
- Jaqsy.
- Sizderde as qorytýǵa qajetti mańyzdy fermentti bóletin bezge "Pancreas" deıdi. Bul "tasbaqanyń jotasyndaǵy tasy, ıaǵnı, saýyty" - degendi bildiredi. Iaǵnı sizder bezdiń syrtqy uqsastyǵyna, onyń túrine qarap osylaı ataǵansyzdar. Al orystarda "podjelýdochnaıa jeleza" deıdi. Olar da asqazannyń astynda ornalasqandyǵy úshin osylaı ataǵan. Ekeýi de kózben kórgenine qarap ataý bergen. Al bizdiń ata babalarymyz "uıqy bezi" deıdi. Sebebi bul bez jumysyn toqtatqan jaǵdaıda, adam komaǵa, ıaǵnı uıqyǵa ketedi. Eger ata-babalarymyzda medısına bolmaǵan bolsa, onda atalmysh bezdiń komaǵa sebep bolatynyn qaıdan bilgen? - degenimde, aǵylshyn profesory únsiz basyn shulǵydy.
- Sosyn gen ǵylymy damyǵannan keıin ǵana ǵalymdar túrli aýrýlardyń neshe ataǵa deıin tuqym qýalaıtyndyǵyn dáleldep otyr. Al bizdiń ata-babalarymyz jeti ataǵa deıin qyz berisip-alysýǵa tyıym salǵan jáne bul tyıym áli kúnge deıin jalǵasyp kele jatyr. Qazaqtar medısınany bilmegen bolsa, olar ǵylym endi ǵana bilip jatqan aýrýdyń neshe ataǵa deıin tuqym qýalaıtyndyǵyn qalaı bilgen? - degenimde, álgi profesordyń kózi sharadaı bolyp:
- Shynymen de sizderde jeti ataǵa deıin úılenýge bolmaı ma? Bul ǵajap eken. Ǵajap! Mynandaı halyqta «medısına bolmady" deýge áste bolmaıdy», - dedi tańdanysyn jasyra almaı. Al ana profesor orys áıel: "Ersın Týrsynhanovıch, ıa etı momenty ne znal" - dep qaıta-qaıta keshirim surady.
Oılanatyn dúnıe. Mundaı mysaldar óte kóp. Endeshe bizder ata-babamyzben maqtanýymyz qajet. Alaıda, bul maqtanysh óz-ózimizdi jubatý úshin emes, shabyttandyrý úshin kerek.
Qaırat JOLDYBAI
Derekkózi: islam.kz
