[caption id="attachment_11713" align="alignleft" width="174"]
Maıra Fazyl[/caption]
Maıra FAZYL
Ótken ádebıet tarıh bolyp ketti. Jıyrmasynshy ǵasyrymyzdyń ádebıetinde jaqsy bolsaq ta Keńesten, jaman bolsaq ta Keńesten. Al, qazir? Qazir degenimiz sanada jańǵyryp turatyn, áli qyr asyp úlgirmegen dál qazir men onyń sál-pál ǵana arǵysy. Sonymen, kimder olar?
Úsh negizgi top bar ádebıet degen uǵymdy qalyptastyratyn. Aqyndar, jazýshylar, synshylar. Meniń qabyldaýymda basqa toptar. Árkim yńǵaıyna qaraı qalaı maıystyrsa da óz erki. Qosylǵyshtar ózgerse de, qosyndy ózgermeıdi báribir.
Máselen, birinshi top – qurdastaryn Keńestiń ózimen birge «keń qoınaýǵa» shyǵaryp salǵan, Keńsaıǵa qarap, moınyn sozyp qoıatyndar. Olar óte tákappar, kirpıaz. Soǵan qaramastan, jandary óte názik. Olar «koról», ádette tek qana olar emes, adam balasy elýdi eńsere bastaǵannan soń «koról» bolyp ketetin sıaqty. Olardyń shyǵarmashylyǵy... Sol baıaǵy «tiri kóz». Tarıhtyń tiri kózi degenim ǵoı. Saqtaý kerek, barynsha. Basqasy artyq.
Halqy olardy súıedi, al men olardyń «ımıjin» súıemin. Sóıtip olar ataqty, qurmetti, maqtaýdy, ózderin, turmys tepe-teńdigin belgili bir dárejede súıedi. Ýaqyt búkil pendelikti keshiredi, alýan túrli «jyndylyqty» tańdaýly týyndylardyń kóleńkelerine qaldyryp, áýlıege aınaldyryp jibergen. Ónerdiń bir qudireti osy ma dersiń?!
Ekinshisi, ıá, bul osal top emes. Men birden assosasıa berý úshin «ımıjdiler» dep aıtatyn edim. Nemese «ımıj» qalyptastyrýǵa tyrysyp júrgender. Olar bir jylda qalyptaspaıdy, onyń da eńbegi bar. Maǵan osy top qyzyq. Qyzyqtyǵy - ekiudaı sezimge qaldyratyny, oıymdy talastyryp qoıady. Bas tartýǵa bolmaıdy - bir zaman, bir ýaqyt. Bas tartpasań taǵy bolmaıdy, tańǵaldyryp, julynyp ketip bara jatqan eshteńesi joq. Qyzǵanyshymdy da jasyra almaımyn, jarqyrap turǵan «ımıj» bar. Ol ne ımıj deısiz be, qazaqshalap aıtqanda, kádimgi ómir salty ǵoı. Shyǵarmashylyq ómir salty. Joq, shyǵarmashylyq óner salty dese de bolady. Bas tartýdyń da, dúrligýdiń de qajeti joq. Ondaı «ımıj» qalyptastyratyn óner ıeleri búkil derlik ónerdiń tarıhynda bolǵan. Ádette olar ishimdikke, mahabbatqa, basqa da qumarlyqtyń túr-túrine jaqyndyǵymen erekshelenip, minezdiń, ambısıanyń, senimniń, dinniń, fanatızmniń eshkimge uqsamaıtyn joldarymen júredi. Ol da bir kósh sıaqty, «ıt úre beredi, kerýen kóshe beredi». Keıbir myqtylary ish pystyrar ómirden, qoldan «taǵdyr» jasaı bilip, marketıńtiń keıbir dástúrlerin biledi, «ıilgish» bolady. Biraq, lapyldap janǵan ottyń da kúlge aınalar sáti bolady. Sony jaqsy biletinder ádette ottyń lap etip sónbesi úshin otyndy kóbirek jınap, shoǵyn qyzdyra biledi. Halqy olardy súıedi, al men olardyń «ımıjin» súıemin. Sóıtip olar ataqty, qurmetti, maqtaýdy, ózderin, turmys tepe-teńdigin belgili bir dárejede súıedi. Ýaqyt búkil pendelikti keshiredi, alýan túrli «jyndylyqty» tańdaýly týyndylardyń kóleńkelerine qaldyryp, áýlıege aınaldyryp jibergen. Ónerdiń bir qudireti osy ma dersiń?!
Úshinshi top bar. Olardyń óz «káıpi» ózinde. Olar syrtqy dúnıe men ishki dúnıeniń tepe-teńdigin taýyp alǵan da, sol úılesimdilikterin óle-ólgenshe aıalap ótetin jandar. Olar ózderinshe danalyqtyń bir deńgeıine jetip alady da, ýaqyttyń, bilimniń, oıdyń qasıetin barlap, barlyq nársege parasattylyqpen, baıyppen qarap otyrady. Biraq olardyń salmaǵy keıde baıqalyp, keıde joq sıaqty bolýy múmkin. Surasa ǵana aıtýy múmkin, qalamasa ol da joq.
Iá, men ádebıettiń baǵasyn tym túsirip jibergen sıaqtymyn. Ádette, kez kelgen nárse týraly aıtqanda bastapqy qımylsyz turǵan kúıinen tómendemese joǵarylamaýy zańdylyq. Naǵyz shyǵarma da sondaı, talqylanǵanda shyn mańyzy jasyryn qalady. Adam da sondaı, qıaldaǵy kókten jerge túsedi. Alaıda, qorqynyshty úmit bul emes...
Taǵy bir top bar. Ol aldynda aıtyp ketken ádebıet jasaýshy toptyń oıyn mazalap, ashyq aıtpasa da kóńil túkpirinde jatatyn, nemese «mas» ortada, «mas» áńgimede ǵana aıtylyp qalatyn top. Árıne, olar ádebıetpen dym qatysy joqtar. Búkil ádebıet jasaýshylardyń tragedıasy osylar. Óıtkeni olar ne oqyrman emes, ne jazarman emes, biraq olar sol júrisimen-aq shyǵarmashylyq adamdarynyń úreıin alady. Kóp qorqytady degen sol da. Kez kelgen ónerge jany ashıtyn adam ómirinde bir ret bolsa da solardan qorqyp, basyn eki butynyń arasyna tyǵyp, túńilgenine kúmánim joq.
Meni taǵy mazalaıtyn suraq bar. Nege jazý kerek? Mindetti emes qoı. Aınalysamyn degen adamǵa odan da paıdaly nárse kóp. Ýaqyt ádebıetsiz de ótedi, qoǵam onsyz da damıdy. Kenetten bir kúnde eshkim qalam ustamaı, kitap qaramaı qoısa da qazaq dalasynda esh ózgeris bolmaıtyn sıaqty kórinedi maǵan. Múmkin, qatelesem. «Qazaq ádebıeti quryp bara jatyr» degen baıbalamnan tıtteı de alǵa jyljıtyn bolsaq, sońǵy jıyrma jylda bir deńgeıge jeter edik. Bilemiz, kóp nárseni joǵalttyq. Qasıetterimizdi aıtamyn, ishki bolsyn, syrtqy bolsyn. Mynandaı bir zańdylyq bar taǵy, bardyń qadirin bilý úshin de joǵalta bilý kerek.
Bilse, ádebıettiń «asúıinde» júrgen atalar men aǵalar birnárseni biletin shyǵar, ádette únsizdiktiń astarynda úıdeı «bále» jatady ǵoı. Úndemeı júrip te adam uryp óltirýge bolatyn tom-tom kitaptar qaldyryp ketti ǵoı. Ólgen adam da úndemeıdi. Al, biz she?..
Mine, paradokstyń bári qaıda jatyr. Óli men tiriniń arasynda. Esti ádebıetshi eshqashan zamanyna kóńili tolmaı ótken. Ol pesımızmniń áýselesi belgili. Biraq qazir jazýǵa ne kedergi? Bir-ekili júıkege tıetin adamdar bolmasa, qalshyldap turǵan senzýra joq. Oqýǵa da. Aqparat kóp.
Nege sonsha tuıyqtaldyq? Nege sonsha jasyp qaldyq?
Men bul suraqty aǵa býynǵa aıtpaımyn, olar da bul suraqty basqa yrǵaqpen qoıady bizge. Keler býynǵa da aıtpaımyn, olardan ádebıet túgili, onyń kóleńkesin de kórmeımin, olar tek entelegen buqalar sıaqty, qudaı olardyń aldyna túsirýden saqtasyn. Iá, bar, jylt-jylt dúnıe. Jumys jasalynyp jatyr, gazet ashylyp, saıt kóbeıip, klýbtar qurylyp, kitaptar basylyp. Biraq óte az, nemese sapasyz, nemese aıaǵyna deıin emes jáne baıaý. Eger qarapaıym ǵana qarsy nárse aıtar bolsaq, qasyqtap jınalǵan ádebıet bedelin shelektep shashýǵa ábden bolady.
Iá, men «kitaby araǵynan qymbat memlekette ómir súremin» (meniń sózim emes), ıá, men ne kitabynda, ne ınternet paraqtaryndaǵy materıaldarda qarapaıym ǵana dızaınerlik kitabı úlgi saqtalmaıtyn damýshy memlekette ómir súremin.
Iá, men darynsyz bola tura, qur kókirekpen kún kóretin jastardyń memleketinde ómir súremin.
Iá, men bilimge úrke qaraıtyn, bir kitap oqysa «aýyryp» qalatyn, esi erinshek, oıy álsiz, rýhy erkindiksiz zamandastarmen birgemin.
Iá, men daryndy bola tura butynyń arasynan bas almaıtyn jastarmen birge ómir súremin. Jáne sony maqtan etemin! Jáne senemin! Maǵjansha. Bizdi óltirmeıtin nárse senim. Ómir súrýge de basty motıv sol.
Quryǵanda, Djoıs aıtpaqshy, «tym taýsylyp bara jatsań, eki jol bar. Biri basyńdy eki butyńnyń arasyna sal, sol jerden ne kóresiń, sony jaz. Ekinshisi, joǵalyp ket. Biraq, máńgilikke emes». Ekeýi de qaı-qaısymyzǵa jat emes.
