Qazaqty birge shaqyrsań beske keledi,
Beske shaqyrsań keshke keledi.
Qazir bul sózder jaı ǵana tirkes emes, damı kele halyqtyq maqalǵa aınalyp úlgerdi. Óıtkeni, qazaqqa «keshigý» degen sóz tańsyq emes. Tipten ázil-syqaq teatrlarynyń nysanasyna da osy tusymyz jıi iligip jatady. Qazaqtyń sanasyna keshigý shartsyz refleks retinde qalyptasyp, ulttyq mentalıtetimizdiń bir bólshegi ispettes bolyp kórinedi de turady.
Qudaı Taǵala adamzatty jaratyp, keıin kele olardyń urpaqtary ulttar men ulystarǵa bólingende, árbiriniń peshenesine taǵdyryn belgilep bergeni haq. Múmkin sol kezde qazaq halqynyń mańdaıyna keshigýdi jazyp jibergen bolýy kerek degen maǵynasyz oı da keledi keıde... Sodan keıin bizge genimiz arqyly qanymyzǵa sińip ketken-mys. Biraq Qudaı Taǵala adamzattyń bárin teń jaratty ǵoı. Evreıge aqyldy bolýdy, nemiske shógel bolýdy, japondarǵa qaısar bolýdy, arabtarǵa dindar bolýdy peshenesine jazyp, ózine tán bolmysyn básirelep bergen joq shyǵar, árıne. Týystyq jaǵynan birigetin belgili bir qaýymnan rý, rýdan taıpa, taıpadan ulystar men ulttar paıda bolǵanyn tarıhtan jaqsy bilemiz. Áıtse de sol ulttar men ulystar túp atasy bir bolsa da, keıin kele bir-birinen alshaqtap, óz tarıhyn, tilin, salt-dástúrin, bolmysyn qalyptastyrady. Sondyqtan da qandaı el bolýymyz tikeleı ózimizdiń is-áreketterimizge táýeldi. Qudaı taǵala jamandyqty jaratsa da, ony adamzatqa telimek emes. Jamandyqty juqtyrýy adamnyń óz amal-áreketinen.
Endeshe keshigýdi jek kóretin Qudaı taǵala súıgen qulynyń mańdaıyna keshigýdi jazyp qoıýy múmkin emes. Demek keshigý qazaq halqymen birge paıda bolmaǵan eken.
Ýaqyt bar eken, endeshe keshigý de bar. Biraq keshigý ultqa nemese jekelegen adamǵa tıesili emes. Sol sekildi Jaratýshy ıemiz eshbir ult pen ulysqa keshigip júrsin degen joq. Óıtkeni keshigýdi jek kóredi. Bir hadıste: bir adam o dúnıege attanypty. Ol kisi óte taqýa adam bolsa kerek. Bes ýaqyt namazyn qaza qylmapty. Tek namazyn ýaqytyly oqymaı keshigip júredi eken. Arǵy dúnıede suraqqa alynyp, amaldary tarazyǵa túsipti. Biraq bes ýaqyt oqylǵan namazy kýálik etýge kelmepti. Jaqsy amaldarynan góri kúnási kóbirek bolýy sebepti tozaqqa buıyrylypty. Sodan tozaq otyna laqtyrylyp, endi otqa túse bergeninde bir aq saqaldy shal túsirmeı qaǵyp alyp, jumaqqa alyp kelse kerek. Sonda álgi adam shaldan kim ekenin surapty. Sóıtse ol bes ýaqyt oqyǵan namazy eken. Sonda álgi adam: «Baıaǵydan beri qaıda júrsiń, tozaqqa túse jazdadym ǵoı» – degende, bes ýqyt Namazy: «Sen de meni óz ýaqytynda oqymadyń ǵoı», – degen eken. Endeshe keshigýdi jek kóretin Qudaı taǵala súıgen qulynyń mańdaıyna keshigýdi jazyp qoıýy múmkin emes. Demek keshigý qazaq halqymen birge paıda bolmaǵan eken.
Ejelgi ata-babalarymyzdyń jaýyngerligimen aty shyqqany belgili. Sonaý saq pen ǵunnan bastap bergi Qazaq handyǵyna deıin jerimizde nebir úlken ımperıalar ómir súrdi. Sol ımperıalardyń barlyǵynyń áskerı áleýeti óte joǵary bolatyn. Sol sebepti de dushpandarynan ústem turdy. Ata-babalarymyzdyń áskerı áleýetiniń kúshti bolyp, tek jeńimpazdar sapynan kórinýine de birneshe faktor áser etti. Olar: utymdy soǵys tásilderin qoldaný, arydan oılastyrylǵan suńǵyla amal-aılalar, qatań áskerı tártip, jaýyngerlerdiń joǵary deńgeıli fızıkalyq daıyndyqta bolýy t.b. Eń bastysy ýaqytty utymdy paıdalanyp, tez qımyldaı bilýinde. Iaǵnı, keshikpeýinde. Shyńǵys han áskerleriniń qozǵalý jyldamdyǵy qazirgi brondy soǵys tehnıkalarynan (tank, BMP) da jyldam bolǵan desedi. Tipten İ. Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasyndaǵy Qoqan hanyna Kenesary áskerleriniń irgesine kelip turǵany jaıynda habar kelgende senbeı qoıǵany jaıyndaǵy epızodyn oqysańyz kóshpendilerdiń ýaqytty ıgerý jaǵynan kósh ilgeri bolǵandyǵyna kózińiz jete túsedi. Buǵan áskerı qýaty áldeqaıda kúshti degen Reseı ımperıasynyń ókilderiniń ózi de tańyrqaǵanyn qosyńyz. Bizdiń de ata-babalarymyzdyń jyldamdyǵy men ushqyrlyǵyna tań qalmasqa sharamyz joq. Iaǵnı, olar eshqashan keshikpegen. Demek, keshigý ata-babalarymyzdan da mıras bolyp qalmaǵan eken. Onda nege keshigýdi ádetke aınaldyrdyq?
Ertede bir elde maqtanshaqtaý Han bolypty. Onyń kórkine aqyly saı Hanymy bar eken. Birde Han Hanymyn ertip ańǵa shyǵypty. Bir shatqalǵa kelgende aldarynan eki maral shyǵa kelip, qasha jónelipti. Han quralaıdy kózge atqan mergen bolsa kerek, bir oqpen ekeýin de jaıratyp salypty. Sodan Han áıeline qarap: «Meniń ónerim qalaı eken», – dep maqtanypty. Sonda aqyldy Hanym: «Úırenisten ǵoı, bolmasa ata almas edińiz» – depti. Han áıeliniń maqtamaǵanyna ashýy kelip, ordaǵa kelgesin áıeline bir buzaýly sıyr ǵana berip, óz kúnińdi óziń kór dep shyǵaryp salypty. Hanym bir jerden ózine kúrke tigip, sıyrdyń sútin qorek qylyp jata beripti. Kún saıyn buzaýdy kóterip júredi eken. Arada biraz jyl ótip, buzaý úlken buqa bolady. Hanym kún saıynǵy ádetin tastamaǵandyqtan úlken buqa bolsa da qınalmaı kóteretin bolypty. Bir kúni Hannyń qulaǵyna atan ógiz kóteretin áıel bar eken degen sóz shalynady. Muny estigen Han qol astyndaǵy nebir batyr, palýandaryn jınap, álgi áıeldiń ónerin kórýge shaqyrady. Hannyń eń kúshti degenderiniń ózi atan ógizdi ornynan da qozǵaı almaıdy. Sonda álgi áıel alańnyń ortasynda turǵan atan ógizdi kóterip ákelip Hannyń aldyna dik etkizip qoıa salady. Qatty tań qalǵan Han áıelden munshalyq kúshti bolýynyń sebebin suraıdy. Sonda áıel izetpen ǵana: «Han ıem, bári úırenisten ǵoı, bolmasa kótere almaıtyn edim», – degen eken. Sonda ǵana Han óziniń burynǵy Hanymyn tanyp, keshirim surap, qaıta adal jary etken deıdi. Bizdiń keshigýimizdiń syry da Hanym aıtqandaı «úırenisten» eken. Óıtkeni, adam ómirge kelgende kemis aýrýy bolmasa barlyǵy birdeı bolyp týylǵanymen, óse kele jaqsy isterdi de, jaman isterdi de aınalasynan úırenip, keıin kele ádet bolyp qalyptasyp ketedi. Bizde keshigýdi aldymen úırendik, sosyn ózgelerge úırettik.
Endi keshigýdi ýnıversıtet tabaldyryǵyn attaǵanda damyta túsesiz. Aıtatyn syltaýlaryńyzdyń da taraýlary kóbeıip, jańa satyǵa kóteriledi. Máselen, kepteliste turyp qaldym, avtobýsty uzaq kútip qaldym, t.b. Ýnıversıtettiń irgesindegi jataqhanada tursańyz da, bul ádetińizden aınymaısyz. Keıin dıplomyńyzdy alyp, jumysqa turǵanda da úırengen ádetińizge adaldyq tanytasyz. Biraq jumystyń aty – jumys. Bolashaq nanyń sol bolǵan soń eskertý almaýǵa tyrysyp erte kelýge talpynǵanyńyzben, «úırengen ádet qalmaıdynyń» kerin isteısiz. Áriptesterińizge ózińizdi joqtatpaýyn surap, jalynyp-jalpaıasyz. Keshigý basyńyzǵa taıaq bolyp tıip jatsa da, ádetińizden aınymaısyz.
Ózińizdiń alǵash mektep tabaldyryǵyn attaǵan kezińizdi eske alyńyzshy. Kóńilińizdiń kiri joq, júregińiz pák perishte kezińiz edi ǵoı. Ata-anańyzdyń da erkesi edińiz. Kúni boıy oıynnyń qyzyǵyna toımaı, kesh bolǵanda da uıqyńyz kelmeı, alasuryp júrgen shaǵyńyz. Tańerteń tátti uıqyda jatqanyńyzda ata-anańyz sizdiń uıqyńyzdy qımaı, oıatýǵa batyly barmaıtyny shyndyq. Bul ata-ananyń balasyna degen qamqorlyǵynyń kórinisi retinde kórinetin shyǵar. Biraq ata-anańyz osy kezde sizdiń boıyńyzǵa keshigý ádetin qalyptastyrýdy bastap jatqanyn sezgen joq. Degenmen, sabaǵyńyz bar, oıatýǵa týra keledi. Óıtip-búıtip ornyńyzdan turyp, kıinip, búgingi ótiletin sabaqtaryńyzdy rettep bolǵansha ýaqyt ta biraz jerge barady. Siz boıyńyzdaǵy adamı qasıetterińiz áli qalyptasyp úlgermegen shaǵyńyz ǵoı. Sol sebepti keshikkińiz de kelmeıdi. Endi tamaǵyńyzdy shala-sharpy ishýge týra keledi. Qaı ata-ana balasynyń ash bolǵanyn qalaıdy deısiz. Sizdiń tamaq ishkenińizdi ózderi baqylaýǵa alady. Qatty asyǵyp, baıbalam sala bastaısyz. Ata-anańyz sizdi erterek oıatpaǵanyna ókinýdiń ornyna, sizge aqyl aıta bastaıdy. Qandaı aqyl deısiz ǵoı. Uzyn yrǵasy bylaı bolyp keledi: «Asyqpaı tamaǵyńdy ish, bes mınýt keshikseń eshkim basyńdy almaıdy!». Mine, sizge bolashaq keshigýlerdiń jolyn osylaı ashyp beredi. Birtindep buǵan boıyńyz da úırene bastaıdy. Óıtkeni eshkim basyńyzdy almaıdy ǵoı. Biraq sol bes mınýttardan quralatyn ómirińizdiń biraz bólshegin bosqa jumsap, ózińizge tıesili nyǵmetterińizdiń «basyn alyp» jatqanyńyzdy túsinbeı jatasyz. Joǵary synyptarǵa barǵanda sizdiń keshigý qasıetińiz damı kele, burynǵy bes mınýttar saǵattarǵa ósedi. Endi siz ekinshi, tipten úshinshi sabaqtarǵa kele bastaısyz. Burynǵydaı uıalmaısyz, keshiktim-aý dep baıbalam salmaısyz. Sebebi, keshigýge birtindep boıyńyz úırenip, ádetke aınala bastaǵanyn sezbeısiz de. Keshikken kezińizde amalsyz syltaý aıta bastaısyz. Birtindep sol syltaýlaryńyzdy sýdyratyp júrip naǵyz Sýdyrahmettiń ózine aınalyp shyǵa kelesiz.
Endi keshigýdi ýnıversıtet tabaldyryǵyn attaǵanda damyta túsesiz. Aıtatyn syltaýlaryńyzdyń da taraýlary kóbeıip, jańa satyǵa kóteriledi. Máselen, kepteliste turyp qaldym, avtobýsty uzaq kútip qaldym, t.b. Ýnıversıtettiń irgesindegi jataqhanada tursańyz da, bul ádetińizden aınymaısyz. Keıin dıplomyńyzdy alyp, jumysqa turǵanda da úırengen ádetińizge adaldyq tanytasyz. Biraq jumystyń aty – jumys. Bolashaq nanyń sol bolǵan soń eskertý almaýǵa tyrysyp erte kelýge talpynǵanyńyzben, «úırengen ádet qalmaıdynyń» kerin isteısiz. Áriptesterińizge ózińizdi joqtatpaýyn surap, jalynyp-jalpaıasyz. Keshigý basyńyzǵa taıaq bolyp tıip jatsa da, ádetińizden aınymaısyz.
Kúnderdiń kúni bolǵanda ata-anańyzdyń jolyn qýyp sizde balańyzǵa keshigýdiń qyr-syryn úırete bastaısyz. Kele-kele siz bolyp, biz bolyp, búkil halyq bolyp keshigýdi ádet qylǵan soń, keshigý degenge qalypty jaǵdaı retinde qaraı bastaımyz. Onyń mysalyn alystan izdemeı-aq qazaqtyń toıyn alsaq ta jetip jatyr.
Bárin shaqyrý bıletinen-aq ańǵarýǵa bolady. Onda ýaqyty saǵat 17:00 nemese 18:00 dep jazylady. Biraq jınalatyn ýaqyt 20:00 men 21:00-diń ar jaq, ber jaǵy. 22:30-ǵa deıin sozylýy múmkin. Eger dál ýaqytynda baryp kórińizshi. Qonaqtar túgili, toıhananyń qyzmetkerlerin de kórmeýińiz múmkin. Óıtkeni bári keshigýge úırengen. Kimniń tórt-bes saǵat sarylyp kútkisi keledi deısiń. Tipten bir mınýt keshikpeıtin nemisterdiń ózi de qazaqtyń toıyna keshigip kelýdi kóp ótpeı-aq ózimizden de táýir meńgerip shyǵa keler edi.
Osylaı jalǵasa kelip keshigý qoǵamdyq sıpat ala bastaıdy. Arty saıasatqa ulasady. Der kezinde qabyldanýy tıis zańdar keshigip, der kezinde shyǵarylýy tıis sheshimder mańyzyn joıady. TMD elderi ishinde táýelsizdigimizdi eń sońynan, tipti Reseıdiń ózi otaýyn ońasha tigip ketken soń keshigip jarıalaǵanymyz sondyqtan shyǵar. Óıtkeni saıası arenadaǵylar da qazaqtar ǵoı...
Táýelsizdigimizdi alyp, jeke otaý tiksek te keshigýdiń dertin áli tartýdamyz. Muny ǵylym men bilim, mádenıet, ekonomıka salasynan aıqyn ańǵarýǵa bolady. Álemdegi bilim berýdiń úzdik tehnologıalary bizdiń elimizge jıyrma-otyz jylǵa keshigip keletini jasyryn emes. Ónertabys jaǵynan álemde alǵashqy oryndarda turamyz dep kópirgenimizben, olardy óndiriske engizgenimizshe basqalar aldymyzdy orap ketip jatady. Bul da kesh qımyldaýdyń saldary. Ekonomıkamyz qarqyndy damýda dep keýde kergenimizben, Japonıa, Germanıa sekildi eldermen salystyrǵanda kóptegen jyldarǵa artta qalýdamyz. Taǵy da keshigý...
Endeshe osy keshigý deıtin páleden qazaqty qalaı aryltýǵa bolady. Ol da Hanym aıtqandaı «úırenisten» eken. Iaǵnı, tárbıeleý kerek. Siz de osy kezden aldymen ózińizdi, sodan keıin balańyzdy keshikpeýge úıretińiz. Ózińizdiń qoǵamnyń bir bólshegi ekenińizdi umytpańyz. Jeke adamdy tárbıeleý arqyly qoǵamdy tárbıeleýge bolatyny aqıqat. Qoǵamy túzelse, ult ta túzeledi. Sizdiń arqańyzda qazaq keshikpeıtin halyqqa aınalady. Ázil-syqaqshylardyń da basqa ázil izdeýine týra keledi...
Qazaqty beske shaqyrsań, úshke keledi,
Keshke shaqyrsań, túske keledi, – degen sý jańa maqal paıda bolýy da ǵajap emes qoı.
Nurserik TİLEÝQABYL
