قازاقتى بىرگە شاقىرساڭ بەسكە كەلەدى،
بەسكە شاقىرساڭ كەشكە كەلەدى.
ءقازىر بۇل سوزدەر جاي عانا تىركەس ەمەس، دامي كەلە حالىقتىق ماقالعا اينالىپ ۇلگەردى. ويتكەنى، قازاققا «كەشىگۋ» دەگەن ءسوز تاڭسىق ەمەس. تىپتەن ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ نىساناسىنا دا وسى تۇسىمىز ءجيى ىلىگىپ جاتادى. قازاقتىڭ ساناسىنا كەشىگۋ شارتسىز رەفلەكس رەتىندە قالىپتاسىپ، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى ىسپەتتەس بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى.
قۇداي تاعالا ادامزاتتى جاراتىپ، كەيىن كەلە ولاردىڭ ۇرپاقتارى ۇلتتار مەن ۇلىستارعا بولىنگەندە، ءاربىرىنىڭ پەشەنەسىنە تاعدىرىن بەلگىلەپ بەرگەنى حاق. مۇمكىن سول كەزدە قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا كەشىگۋدى جازىپ جىبەرگەن بولۋى كەرەك دەگەن ماعىناسىز وي دا كەلەدى كەيدە... سودان كەيىن بىزگە گەنىمىز ارقىلى قانىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن-مىس. ءبىراق قۇداي تاعالا ادامزاتتىڭ ءبارىن تەڭ جاراتتى عوي. ەۆرەيگە اقىلدى بولۋدى، نەمىسكە شوگەل بولۋدى، جاپوندارعا قايسار بولۋدى، ارابتارعا ءدىندار بولۋدى پەشەنەسىنە جازىپ، وزىنە ءتان بولمىسىن باسىرەلەپ بەرگەن جوق شىعار، ارينە. تۋىستىق جاعىنان بىرىگەتىن بەلگىلى ءبىر قاۋىمنان رۋ، رۋدان تايپا، تايپادان ۇلىستار مەن ۇلتتار پايدا بولعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. ايتسە دە سول ۇلتتار مەن ۇلىستار ءتۇپ اتاسى ءبىر بولسا دا، كەيىن كەلە بىر-بىرىنەن الشاقتاپ، ءوز تاريحىن، ءتىلىن، ءسالت-داستۇرىن، بولمىسىن قالىپتاستىرادى. سوندىقتان دا قانداي ەل بولۋىمىز تىكەلەي ءوزىمىزدىڭ ىس-ارەكەتتەرىمىزگە تاۋەلدى. قۇداي تاعالا جاماندىقتى جاراتسا دا، ونى ادامزاتقا تەلىمەك ەمەس. جاماندىقتى جۇقتىرۋى ادامنىڭ ءوز امال-ارەكەتىنەن.
ەندەشە كەشىگۋدى جەك كورەتىن قۇداي تاعالا سۇيگەن ق ۇلىنىڭ ماڭدايىنا كەشىگۋدى جازىپ قويۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك كەشىگۋ قازاق حالقىمەن بىرگە پايدا بولماعان ەكەن.
ۋاقىت بار ەكەن، ەندەشە كەشىگۋ دە بار. ءبىراق كەشىگۋ ۇلتقا نەمەسە جەكەلەگەن ادامعا تيەسىلى ەمەس. سول سەكىلدى جاراتۋشى يەمىز ەشبىر ۇلت پەن ۇلىسقا كەشىگىپ ءجۇرسىن دەگەن جوق. ويتكەنى كەشىگۋدى جەك كورەدى. ءبىر حاديستە: ءبىر ادام و دۇنيەگە اتتانىپتى. ول كىسى وتە تاقۋا ادام بولسا كەرەك. بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماپتى. تەك نامازىن ۋاقىتىلى وقىماي كەشىگىپ جۇرەدى ەكەن. ارعى دۇنيەدە سۇراققا الىنىپ، امالدارى تارازىعا ءتۇسىپتى. ءبىراق بەس ۋاقىت وقىلعان نامازى كۋالىك ەتۋگە كەلمەپتى. جاقسى امالدارىنان گورى كۇناسى كوبىرەك بولۋى سەبەپتى توزاققا بۇيىرىلىپتى. سودان توزاق وتىنا لاقتىرىلىپ، ەندى وتقا تۇسە بەرگەنىندە ءبىر اق ساقالدى شال تۇسىرمەي قاعىپ الىپ، جۇماققا الىپ كەلسە كەرەك. سوندا الگى ادام شالدان كىم ەكەنىن سۇراپتى. سويتسە ول بەس ۋاقىت وقىعان نامازى ەكەن. سوندا الگى ادام: «باياعىدان بەرى قايدا ءجۇرسىڭ، توزاققا تۇسە جازدادىم عوي» – دەگەندە، بەس ۋقىت نامازى: «سەن دە مەنى ءوز ۋاقىتىندا وقىمادىڭ عوي»، – دەگەن ەكەن. ەندەشە كەشىگۋدى جەك كورەتىن قۇداي تاعالا سۇيگەن ق ۇلىنىڭ ماڭدايىنا كەشىگۋدى جازىپ قويۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك كەشىگۋ قازاق حالقىمەن بىرگە پايدا بولماعان ەكەن.
ەجەلگى اتا-بابالارىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىگىمەن اتى شىققانى بەلگىلى. سوناۋ ساق پەن عۇننان باستاپ بەرگى قازاق حاندىعىنا دەيىن جەرىمىزدە نەبىر ۇلكەن يمپەريالار ءومىر ءسۇردى. سول يمپەريالاردىڭ بارلىعىنىڭ اسكەري الەۋەتى وتە جوعارى بولاتىن. سول سەبەپتى دە دۇشپاندارىنان ۇستەم تۇردى. اتا-بابالارىمىزدىڭ اسكەري الەۋەتىنىڭ كۇشتى بولىپ، تەك جەڭىمپازدار ساپىنان كورىنۋىنە دە بىرنەشە فاكتور اسەر ەتتى. ولار: ۇتىمدى سوعىس تاسىلدەرىن قولدانۋ، ارىدان ويلاستىرىلعان سۇڭعىلا امال-ايلالار، قاتاڭ اسكەري ءتارتىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ جوعارى دەڭگەيلى فيزيكالىق دايىندىقتا بولۋى ت.ب. ەڭ باستىسى ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، تەز قيمىلداي بىلۋىندە. ياعني، كەشىكپەۋىندە. شىڭعىس حان اسكەرلەرىنىڭ قوزعالۋ جىلدامدىعى قازىرگى بروندى سوعىس تەحنيكالارىنان (تانك، بمپ) دا جىلدام بولعان دەسەدى. تىپتەن ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنداعى قوقان حانىنا كەنەسارى اسكەرلەرىنىڭ ىرگەسىنە كەلىپ تۇرعانى جايىندا حابار كەلگەندە سەنبەي قويعانى جايىنداعى ەپيزودىن وقىساڭىز كوشپەندىلەردىڭ ۋاقىتتى يگەرۋ جاعىنان كوش ىلگەرى بولعاندىعىنا كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. بۇعان اسكەري قۋاتى الدەقايدا كۇشتى دەگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءوزى دە تاڭىرقاعانىن قوسىڭىز. ءبىزدىڭ دە اتا-بابالارىمىزدىڭ جىلدامدىعى مەن ۇشقىرلىعىنا تاڭ قالماسقا شارامىز جوق. ياعني، ولار ەشقاشان كەشىكپەگەن. دەمەك، كەشىگۋ اتا-بابالارىمىزدان دا ميراس بولىپ قالماعان ەكەن. وندا نەگە كەشىگۋدى ادەتكە اينالدىردىق؟
ەرتەدە ءبىر ەلدە ماقتانشاقتاۋ حان بولىپتى. ونىڭ كوركىنە اقىلى ساي حانىمى بار ەكەن. بىردە حان حانىمىن ەرتىپ اڭعا شىعىپتى. ءبىر شاتقالعا كەلگەندە الدارىنان ەكى مارال شىعا كەلىپ، قاشا جونەلىپتى. حان قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولسا كەرەك، ءبىر وقپەن ەكەۋىن دە جايراتىپ سالىپتى. سودان حان ايەلىنە قاراپ: «مەنىڭ ونەرىم قالاي ەكەن»، – دەپ ماقتانىپتى. سوندا اقىلدى حانىم: «ۇيرەنىستەن عوي، بولماسا اتا الماس ەدىڭىز» – دەپتى. حان ايەلىنىڭ ماقتاماعانىنا اشۋى كەلىپ، ورداعا كەلگەسىن ايەلىنە ءبىر بۇزاۋلى سيىر عانا بەرىپ، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور دەپ شىعارىپ سالىپتى. حانىم ءبىر جەردەن وزىنە كۇركە تىگىپ، سيىردىڭ ءسۇتىن قورەك قىلىپ جاتا بەرىپتى. كۇن سايىن بۇزاۋدى كوتەرىپ جۇرەدى ەكەن. ارادا ءبىراز جىل ءوتىپ، بۇزاۋ ۇلكەن بۇقا بولادى. حانىم كۇن سايىنعى ادەتىن تاستاماعاندىقتان ۇلكەن بۇقا بولسا دا قينالماي كوتەرەتىن بولىپتى. ءبىر كۇنى حاننىڭ قۇلاعىنا اتان وگىز كوتەرەتىن ايەل بار ەكەن دەگەن ءسوز شالىنادى. مۇنى ەستىگەن حان قول استىنداعى نەبىر باتىر، پالۋاندارىن جيناپ، الگى ايەلدىڭ ونەرىن كورۋگە شاقىرادى. حاننىڭ ەڭ كۇشتى دەگەندەرىنىڭ ءوزى اتان وگىزدى ورنىنان دا قوزعاي المايدى. سوندا الگى ايەل الاڭنىڭ ورتاسىندا تۇرعان اتان وگىزدى كوتەرىپ اكەلىپ حاننىڭ الدىنا دىك ەتكىزىپ قويا سالادى. قاتتى تاڭ قالعان حان ايەلدەن مۇنشالىق كۇشتى بولۋىنىڭ سەبەبىن سۇرايدى. سوندا ايەل ىزەتپەن عانا: «حان يەم، ءبارى ۇيرەنىستەن عوي، بولماسا كوتەرە المايتىن ەدىم»، – دەگەن ەكەن. سوندا عانا حان ءوزىنىڭ بۇرىنعى حانىمىن تانىپ، كەشىرىم سۇراپ، قايتا ادال جارى ەتكەن دەيدى. ءبىزدىڭ كەشىگۋىمىزدىڭ سىرى دا حانىم ايتقانداي «ۇيرەنىستەن» ەكەن. ويتكەنى، ادام ومىرگە كەلگەندە كەمىس اۋرۋى بولماسا بارلىعى بىردەي بولىپ تۋىلعانىمەن، وسە كەلە جاقسى ىستەردى دە، جامان ىستەردى دە اينالاسىنان ۇيرەنىپ، كەيىن كەلە ادەت بولىپ قالىپتاسىپ كەتەدى. بىزدە كەشىگۋدى الدىمەن ۇيرەندىك، سوسىن وزگەلەرگە ۇيرەتتىك.
ەندى كەشىگۋدى ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن اتتاعاندا دامىتا تۇسەسىز. ايتاتىن سىلتاۋلارىڭىزدىڭ دا تاراۋلارى كوبەيىپ، جاڭا ساتىعا كوتەرىلەدى. ماسەلەن، كەپتەلىستە تۇرىپ قالدىم، اۆتوبۋستى ۇزاق كۇتىپ قالدىم، ت.ب. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىرگەسىندەگى جاتاقحانادا تۇرساڭىز دا، بۇل ادەتىڭىزدەن اينىمايسىز. كەيىن ديپلومىڭىزدى الىپ، جۇمىسقا تۇرعاندا دا ۇيرەنگەن ادەتىڭىزگە ادالدىق تانىتاسىز. ءبىراق جۇمىستىڭ اتى – جۇمىس. بولاشاق نانىڭ سول بولعان سوڭ ەسكەرتۋ الماۋعا تىرىسىپ ەرتە كەلۋگە تالپىنعانىڭىزبەن، «ۇيرەنگەن ادەت قالمايدىنىڭ» كەرىن ىستەيسىز. ارىپتەستەرىڭىزگە ءوزىڭىزدى جوقتاتپاۋىن سۇراپ، جالىنىپ-جالپاياسىز. كەشىگۋ باسىڭىزعا تاياق بولىپ ءتيىپ جاتسا دا، ادەتىڭىزدەن اينىمايسىز.
ءوزىڭىزدىڭ العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كەزىڭىزدى ەسكە الىڭىزشى. كوڭىلىڭىزدىڭ كىرى جوق، جۇرەگىڭىز پاك پەرىشتە كەزىڭىز ەدى عوي. اتا-اناڭىزدىڭ دا ەركەسى ەدىڭىز. كۇنى بويى ويىننىڭ قىزىعىنا تويماي، كەش بولعاندا دا ۇيقىڭىز كەلمەي، الاسۇرىپ جۇرگەن شاعىڭىز. تاڭەرتەڭ ءتاتتى ۇيقىدا جاتقانىڭىزدا اتا-اناڭىز ءسىزدىڭ ۇيقىڭىزدى قيماي، وياتۋعا باتىلى بارمايتىنى شىندىق. بۇل اتا-انانىڭ بالاسىنا دەگەن قامقورلىعىنىڭ كورىنىسى رەتىندە كورىنەتىن شىعار. ءبىراق اتا-اناڭىز وسى كەزدە ءسىزدىڭ بويىڭىزعا كەشىگۋ ادەتىن قالىپتاستىرۋدى باستاپ جاتقانىن سەزگەن جوق. دەگەنمەن، ساباعىڭىز بار، وياتۋعا تۋرا كەلەدى. ءويتىپ-بۇيتىپ ورنىڭىزدان تۇرىپ، كيىنىپ، بۇگىنگى وتىلەتىن ساباقتارىڭىزدى رەتتەپ بولعانشا ۋاقىت تا ءبىراز جەرگە بارادى. ءسىز بويىڭىزداعى ادامي قاسيەتتەرىڭىز ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن شاعىڭىز عوي. سول سەبەپتى كەشىككىڭىز دە كەلمەيدى. ەندى تاماعىڭىزدى شالا-شارپى ىشۋگە تۋرا كەلەدى. قاي اتا-انا بالاسىنىڭ اش بولعانىن قالايدى دەيسىز. ءسىزدىڭ تاماق ىشكەنىڭىزدى وزدەرى باقىلاۋعا الادى. قاتتى اسىعىپ، بايبالام سالا باستايسىز. اتا-اناڭىز ءسىزدى ەرتەرەك وياتپاعانىنا وكىنۋدىڭ ورنىنا، سىزگە اقىل ايتا باستايدى. قانداي اقىل دەيسىز عوي. ۇزىن ىرعاسى بىلاي بولىپ كەلەدى: «اسىقپاي تاماعىڭدى ءىش، بەس مينۋت كەشىكسەڭ ەشكىم باسىڭدى المايدى!». مىنە، سىزگە بولاشاق كەشىگۋلەردىڭ جولىن وسىلاي اشىپ بەرەدى. بىرتىندەپ بۇعان بويىڭىز دا ۇيرەنە باستايدى. ويتكەنى ەشكىم باسىڭىزدى المايدى عوي. ءبىراق سول بەس مينۋتتاردان قۇرالاتىن ءومىرىڭىزدىڭ ءبىراز بولشەگىن بوسقا جۇمساپ، وزىڭىزگە تيەسىلى نىعمەتتەرىڭىزدىڭ «باسىن الىپ» جاتقانىڭىزدى تۇسىنبەي جاتاسىز. جوعارى سىنىپتارعا بارعاندا ءسىزدىڭ كەشىگۋ قاسيەتىڭىز دامي كەلە، بۇرىنعى بەس مينۋتتار ساعاتتارعا وسەدى. ەندى ءسىز ەكىنشى، تىپتەن ءۇشىنشى ساباقتارعا كەلە باستايسىز. بۇرىنعىداي ۇيالمايسىز، كەشىكتىم-اۋ دەپ بايبالام سالمايسىز. سەبەبى، كەشىگۋگە بىرتىندەپ بويىڭىز ۇيرەنىپ، ادەتكە اينالا باستاعانىن سەزبەيسىز دە. كەشىككەن كەزىڭىزدە امالسىز سىلتاۋ ايتا باستايسىز. بىرتىندەپ سول سىلتاۋلارىڭىزدى سۋدىراتىپ ءجۇرىپ ناعىز سۋدىراحمەتتىڭ وزىنە اينالىپ شىعا كەلەسىز.
ەندى كەشىگۋدى ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن اتتاعاندا دامىتا تۇسەسىز. ايتاتىن سىلتاۋلارىڭىزدىڭ دا تاراۋلارى كوبەيىپ، جاڭا ساتىعا كوتەرىلەدى. ماسەلەن، كەپتەلىستە تۇرىپ قالدىم، اۆتوبۋستى ۇزاق كۇتىپ قالدىم، ت.ب. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىرگەسىندەگى جاتاقحانادا تۇرساڭىز دا، بۇل ادەتىڭىزدەن اينىمايسىز. كەيىن ديپلومىڭىزدى الىپ، جۇمىسقا تۇرعاندا دا ۇيرەنگەن ادەتىڭىزگە ادالدىق تانىتاسىز. ءبىراق جۇمىستىڭ اتى – جۇمىس. بولاشاق نانىڭ سول بولعان سوڭ ەسكەرتۋ الماۋعا تىرىسىپ ەرتە كەلۋگە تالپىنعانىڭىزبەن، «ۇيرەنگەن ادەت قالمايدىنىڭ» كەرىن ىستەيسىز. ارىپتەستەرىڭىزگە ءوزىڭىزدى جوقتاتپاۋىن سۇراپ، جالىنىپ-جالپاياسىز. كەشىگۋ باسىڭىزعا تاياق بولىپ ءتيىپ جاتسا دا، ادەتىڭىزدەن اينىمايسىز.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا اتا-اناڭىزدىڭ جولىن قۋىپ سىزدە بالاڭىزعا كەشىگۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتە باستايسىز. كەلە-كەلە ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ، بۇكىل حالىق بولىپ كەشىگۋدى ادەت قىلعان سوڭ، كەشىگۋ دەگەنگە قالىپتى جاعداي رەتىندە قاراي باستايمىز. ونىڭ مىسالىن الىستان ىزدەمەي-اق قازاقتىڭ تويىن الساق تا جەتىپ جاتىر.
ءبارىن شاقىرۋ بيلەتىنەن-اق اڭعارۋعا بولادى. وندا ۋاقىتى ساعات 17:00 نەمەسە 18:00 دەپ جازىلادى. ءبىراق جينالاتىن ۋاقىت 20:00 مەن 21:00ء-دىڭ ار جاق، بەر جاعى. 22:30-عا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن. ەگەر ءدال ۋاقىتىندا بارىپ كورىڭىزشى. قوناقتار تۇگىلى، تويحانانىڭ قىزمەتكەرلەرىن دە كورمەۋىڭىز مۇمكىن. ويتكەنى ءبارى كەشىگۋگە ۇيرەنگەن. كىمنىڭ تورت-بەس ساعات سارىلىپ كۇتكىسى كەلەدى دەيسىڭ. تىپتەن ءبىر مينۋت كەشىكپەيتىن نەمىستەردىڭ ءوزى دە قازاقتىڭ تويىنا كەشىگىپ كەلۋدى كوپ وتپەي-اق وزىمىزدەن دە ءتاۋىر مەڭگەرىپ شىعا كەلەر ەدى.
وسىلاي جالعاسا كەلىپ كەشىگۋ قوعامدىق سيپات الا باستايدى. ارتى ساياساتقا ۇلاسادى. دەر كەزىندە قابىلدانۋى ءتيىس زاڭدار كەشىگىپ، دەر كەزىندە شىعارىلۋى ءتيىس شەشىمدەر ماڭىزىن جويادى. تمد ەلدەرى ىشىندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى ەڭ سوڭىنان، ءتىپتى رەسەيدىڭ ءوزى وتاۋىن وڭاشا تىگىپ كەتكەن سوڭ كەشىگىپ جاريالاعانىمىز سوندىقتان شىعار. ويتكەنى ساياسي ارەناداعىلار دا قازاقتار عوي...
تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، جەكە وتاۋ تىكسەك تە كەشىگۋدىڭ دەرتىن ءالى تارتۋدامىز. مۇنى عىلىم مەن ءبىلىم، مادەنيەت، ەكونوميكا سالاسىنان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. الەمدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇزدىك تەحنولوگيالارى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جيىرما-وتىز جىلعا كەشىگىپ كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. ونەرتابىس جاعىنان الەمدە العاشقى ورىنداردا تۇرامىز دەپ كوپىرگەنىمىزبەن، ولاردى وندىرىسكە ەنگىزگەنىمىزشە باسقالار الدىمىزدى وراپ كەتىپ جاتادى. بۇل دا كەش قيمىلداۋدىڭ سالدارى. ەكونوميكامىز قارقىندى دامۋدا دەپ كەۋدە كەرگەنىمىزبەن، جاپونيا، گەرمانيا سەكىلدى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا كوپتەگەن جىلدارعا ارتتا قالۋدامىز. تاعى دا كەشىگۋ...
ەندەشە وسى كەشىگۋ دەيتىن پالەدەن قازاقتى قالاي ارىلتۋعا بولادى. ول دا حانىم ايتقانداي «ۇيرەنىستەن» ەكەن. ياعني، تاربيەلەۋ كەرەك. ءسىز دە وسى كەزدەن الدىمەن ءوزىڭىزدى، سودان كەيىن بالاڭىزدى كەشىكپەۋگە ۇيرەتىڭىز. ءوزىڭىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز. جەكە ادامدى تاربيەلەۋ ارقىلى قوعامدى تاربيەلەۋگە بولاتىنى اقيقات. قوعامى تۇزەلسە، ۇلت تا تۇزەلەدى. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا قازاق كەشىكپەيتىن حالىققا اينالادى. ءازىل-سىقاقشىلاردىڭ دا باسقا ءازىل ىزدەۋىنە تۋرا كەلەدى...
قازاقتى بەسكە شاقىرساڭ، ۇشكە كەلەدى،
كەشكە شاقىرساڭ، تۇسكە كەلەدى، – دەگەن سۋ جاڭا ماقال پايدا بولۋى دا عاجاپ ەمەس قوي.
نۇرسەرىك تىلەۋقابىل
