Dalanews.kz áli kúnge deıin aktýaldyǵyn joǵaltpaǵan maqalany oqyrman nazaryna usynǵandy jón kórdi.
...
Sońǵy kezde keıbir zıaly qaýym ókilderi Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevty patsha dep ataýǵa qumar bolyp aldy.
Bul sóz saýaty az, moldalyq oqýdan basqa eshteńe bilmeıtin Rátbek Nysanbaıulynyń aýzynan shyqsa bir sári.
Osy sózdi keıbir akademık ataǵy bar belgili azamattardyń, qoǵamdyq sananyń aldyńǵy sapynda júrgen jazýshylardyń, óner qaıratkerleriniń aýzynan estigende tańǵalmasqa sharań qalmaıdy.
Eger bul adamdar álgi sózdi jeke áńgime, jıyn-toıda aıtyp qoısa túsinýge bolar edi. Ony Prezıdent sóziniń bir sınonımi retinde qabyldar edik.
Alaıda olar bul sózderdi buqaralyq aqparat quraldary arqyly, gazet-jýrnal betinde jarıalaýǵa qumartyp barady. Gazetteri de ondaı sózdi basýǵa daıar turady. Eshbir shimirikpeı, Nazarbaev patshamyz» dep basa beredi.
Osyny kúndelikti kórip otyrǵan Prezıdenttiń ózi ne bolmasa onyń keńesshileri bularyń qalaı, bul sózderiń Konstıtýsıaǵa qaıshy áreket qoı, Qazaqstanda patsha laýazymy joq, 5 jyl merzimge saılanǵan Prezıdent ýaqytsha basqarady. Ony keıin jańa Prezıdent aýystyrady dep túsinik berip jatqany baıqalmaıdy.
Joǵary jaqtan narazylyq bolmaǵan soń, olar osy sózimiz prezıdenttiń qulaǵyna jaǵyp otyrǵan eken dep onan ári qaıtalaıdy. Tipti, jaı patsha degendi qoıyp, «aq patsha» dep soǵatyndaryn qaıtersiń.
Patsha sózin alǵash múftı aıtqan-dy, ony keıin onyń suhbattas dosy Qaltaı Muhamedjanov qostap shyǵa keldi.
Sóıtip, sóz birte-birte kúndelikti qoldanatyn sózge aınalyp barady. «Patsha aıtty ǵoı, patshadan asyp qaıda barady, patsha aıtty, bitti, patshanyń qoıǵan adamy» degen sıaqty sózderdi kúnde estip júrmiz.
Árıne, sońǵy Konstıtýsıa boıynsha Nursultan Nazarbaevtyń ókilettigi kóptegen patshalardyń ókilettiginen áldeqaıda basym. Úkimetti, Parlamenttiń belgili bir bóligin, Joǵarǵy sot múshelerin ózi taǵaıyndaıdy, ózi aýystyrady.
Bundaı quqyq birde-bir monarh, koról, patshalarda bolǵan emes. Ondaı quqyq Shyńǵys han men Ámir Temir jáne basqa da ejelgi el basshylarynda bolǵan bolýy múmkin. Biraq HH ǵasyrdaǵy patshalarda joq.
Soǵan qaramastan, Konstıtýsıamyzdy moıyndaıtyn bolsaq, Nursultan Nazarbaevty patsha deý barlyq zańdarymyzǵa tompaq keletin uǵym. Patsha laýazymy monarhıalyq saıası júıedegi eldi tuqym qýalap basqaratyn adamnyń laýazymy.
Bizde ázirge ol júıe ornaǵan joq. Álde «aq patsham» deýshiler sol júıeniń ornaǵanyn qalaı ma?!
Bul da kúmán týdyratyn nárse, shamasy, olar Prezıdentke jaǵyp qalýdyń týra jolyn tapqan adamdar.
Prezıdenttiń qulaǵyna bul sóz jaqpasa, baspasóz máslıhattarynyń birinde ol aıtar edi ǵoı, «qoıyńdar, jeke basqa tabynýshylyqty» dep.
Eń ókinishtisi ári qoǵamdyq oıǵa orasan zor zıan keltiretini osy sózdiń baspasóz betterine shyǵýy.
Bir bedeldi basylymda «Roza Baǵlanova jáne bes patsha» degen suhbat jarıalanypty. Jasy seksenge shyǵyp, kópti kórgen, densaýlyǵy da máz emes qart kisimen sóılesken jýrnalıs áriptesimiz búkil suhbatty osy patsha sóziniń aınalasyna qurǵan. Bes patshasy: Stalın, Hrýshev, Brejnev, Kolbın jáne Nazarbaevtar eken.
Sonyń ishinde Roza apaıdyń eń jaqsy kóretini sońǵy patsha Nursultan Nazarbaev bolyp shyqty.
Suhbattaǵy áıgili ánshiniń sóz saptaýy bylaı: «Al el bıleýshige kelsek, Alla Taǵala bizge Nursultan Ábishulyndaı patsha bergen, Aq patshaǵa rýh bolatynyn, atys-shabys soǵysty bylaı qoıǵanda, óziniń syrtynan nesheme ǵaıbat, ne qıly sóz aıtyp jatqandardyń birazyn túrmege salyp, sottatqan emes, Aq patsham halqymnyń baǵyna endi bir 10 jyl tursa, aıaǵymyzdy nyq basyp keter edik».
Mine, osy sıaqty «aq patshamdar» suhbatta tolyp jatyr. Roza Baǵlanova Iosıf Stalındi de, Nıkıta Hrýshev pen Leonıd Brejnevti de jek kórmeıdi eken.
Olarmen aradaǵy qarym-qatynastaryn, tipti keıbir ıntımdik máselelerdi de sóz etip ketken.
Osynaý qoǵamdyq oıǵa mysqal da paıdasy joq, jeke bastyń kórgen-túıgenin jarıalaý arqyly álgi gazet ne utpaq? Álde Roza Tájibaıqyzynyń «aq patsham» degen sózin jarıalaý úshin paıdalanyp otyr ma?
Jalpylaı alǵanda, «aq patsham» sózi de osy «aq patshamdy» sát saıyn qaıtalaıtyn Roza Baǵlanovanyń bul suhbaty álgi gazettiń bedeline bedel qospasy anyq. Totalıtarlyq júıeden qoǵamdyq sanasy álsirep, ázer shyqqan buqara halyqty demokratıaǵa úıretýdiń ornyna, orta ǵasyrlyq dıktatýra oqpanyna qaraı súırep, onyń sanasyna sen úshin patsha oılaıdy, sen ol jóninde bil dep nasıhat júrgizý eliniń bolashaǵyn oılaýdan týǵan áreket emes.
1999 jyl
