Osydan birneshe kún buryn Donald Tramp «Prezıdenttik qyzmetke kirisken kúni AQSH-ty Trans-Tynyq muhıty áriptestiginen shyǵarýdy bastaımyn» degen bolatyn. Nursultan Nazarbaevtyń Trampty qoldaý sebebi onyń osy málimdemesimen tikeleı baılanysty.
Trans-Tynyq muhıty áriptestigi nemese basqasha aıtqanda Tynyq muhıty elderi áriptestigi – AQSH prezıdenti Barak Obama iske asyrýǵa jaqyndaǵan iri joba. Oǵan Azıa-Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy 12 el: Avstralıa, AQSH, Brýneı, Vetnam, Jańa Zelandıa, Japonıa, Kanada, Malaızıa, Meksıka, Perý, Sıngapýr jáne Chılı kiredi. Maqsaty – osy elder arasynda keden salyǵyn alyp tastap erkin saýda aımaǵyn qurý. Iaǵnı, ol Eýropalyq odaqqa uqsas birlestik. Tek odan áldeqaıda iri. Tynyq muhıty áriptestigine kiretin elderge álemdik jalpy ónimniń 40%-y, álemdik saýda aınalymynyń tórtten bir bóligi tıesili. 12 elde 800 mln adam turady. Bul Eýroodaqtan eki ese, al Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtan 4,5 esege jýyq kóp.
Alaıda, Tynyq muhıty birlestigine osy aımaqta turǵan Qytaı kirmeıdi. «AQSH ony Qytaıdyń ósýin tejeý maqsatynda quryp jatyr» degen joramal bar. Sınhýa agenttigi atalǵan kelisim týraly «Obama ákimshiligi geosaıası strategıasynyń ekonomıkalyq bóligi, Vashıngtondy aımaqtaǵy absolútti ústemdikke jetkizýdi kózdeıdi» dep jazdy.
AQSH-tyń ózinde bul kelisimdi synaýshylar kóp. Onyń arqasynda korporasıalar memlekettermen sottasýǵa múmkindik alýy yqtımal degen pikir aıtylady. Taǵy bir qaýip, Tynyq muhıty áriptestigi oǵan qatysatyn elder arasynda jumys oryndary úshin básekelestikti kúsheıtedi. Donald Tramp bolsa, kásiporyndar men jumys oryndaryn AQSH-qa qaıtarýdy maqsat etip otyr. Tynyq muhıty áriptestigin ol Qurama Shtattardyń ekonomıkasy úshin óte zıandy sanaıdy. Odan shyǵý kerektigin Tramp kópten beri aıtyp keledi. Bul onyń prezıdenttik saılaý aldyndaǵy basty ýádelerdiń biri boldy. Tramp aımaqtyq saýda odaqtary emes, ekijaqty saýda kelisimderi tıimdi dep esepteıdi.
Endi Prezıdent Nazarbaevtyń Bloomberg agenttigine bergen suhbatta aıtqan sózine nazar aýdaraıyq. «Ne bolyp jatyr, qarańyz. Taza saıası turǵyda alaıyq, – dedi Qazaqstan basshysy. – Trans-Tynyq muhıty áriptestigi deıdi, onda – AQSH. Trans-Atlantıka deıdi, onda – Amerıka men Eýropa. Al biz qaıdamyz? Kartaǵa qaraıyqshy. Ortada biz, Reseı, Qytaı, Úndistan, Pákistan qaldyq. Onda bizge de birigýge týra keledi. Shanhaı uıymy aıasynda nemese áldebir Eýrazıalyq úlken birlestikke. Sonda Dúnıejúzilik saýda uıymy qaıda qaldy? Árkim ózine tartady. Erkin saýda-sattyq bolmaıdy. Paternalızm bolady (úlkenderdiń kishilerge degenin jasatýǵa múmkindik beretin qarym-qatynas). Álemdik saýda buzylady. Kedergiler týady. Bul búkil dúnıejúzi ekonomıkasyna qaýipti. Taǵy da daǵdarys bolady. Tramp myrza mine osyǵan qarsy. Men osy úshin qatty qoldaımyn» dedi Memleket basshysy.
Birneshe memlekettiń aımaqtyq iri saýda odaǵy ózgelerdi uqsas birlestikter qurýǵa ıtermeleıdi. Mundaı áriptestik birinshiden, onyń óz ishinde múddeler qaıshylyǵyn týǵyzýy múmkin. Ekinshiden, ol álemdik ekonomıkanyń ózara básekeles birneshe aımaqtarǵa bólinýine aparyp soǵady. Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń álem ekonomıkasynyń fragmenttelýi erkin saýdaǵa zıan keltiredi dep otyrǵan sebebi osy.
Erjan Ábdiraman
Derekkózi: «Egemen Qazaqstan» gazeti
