وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن دونالد ترامپ «پرەزيدەنتتىك قىزمەتكە كىرىسكەن كۇنى اقش-تى ترانس-تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگىنەن شىعارۋدى باستايمىن» دەگەن بولاتىن. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ترامپتى قولداۋ سەبەبى ونىڭ وسى مالىمدەمەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
ترانس-تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگى نەمەسە باسقاشا ايتقاندا تىنىق مۇحيتى ەلدەرى ارىپتەستىگى – اقش پرەزيدەنتى باراك وباما ىسكە اسىرۋعا جاقىنداعان ءىرى جوبا. وعان ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى 12 ەل: اۆستراليا، اقش، برۋنەي، ۆەتنام، جاڭا زەلانديا، جاپونيا، كانادا، مالايزيا، مەكسيكا، پەرۋ، سينگاپۋر جانە چيلي كىرەدى. ماقساتى – وسى ەلدەر اراسىندا كەدەن سالىعىن الىپ تاستاپ ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ. ياعني، ول ەۋروپالىق وداققا ۇقساس بىرلەستىك. تەك ودان الدەقايدا ءىرى. تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگىنە كىرەتىن ەلدەرگە الەمدىك جالپى ءونىمنىڭ 40%-ى، الەمدىك ساۋدا اينالىمىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى تيەسىلى. 12 ەلدە 800 ملن ادام تۇرادى. بۇل ەۋرووداقتان ەكى ەسە، ال ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتان 4،5 ەسەگە جۋىق كوپ.
الايدا، تىنىق مۇحيتى بىرلەستىگىنە وسى ايماقتا تۇرعان جۇڭگو كىرمەيدى. «اقش ونى قىتايدىڭ ءوسۋىن تەجەۋ ماقساتىندا قۇرىپ جاتىر» دەگەن جورامال بار. سينحۋا اگەنتتىگى اتالعان كەلىسىم تۋرالى «وباما اكىمشىلىگى گەوساياسي ستراتەگياسىنىڭ ەكونوميكالىق بولىگى، ۆاشينگتوندى ايماقتاعى ءابسوليۋتتى ۇستەمدىككە جەتكىزۋدى كوزدەيدى» دەپ جازدى.
اقش-تىڭ وزىندە بۇل كەلىسىمدى سىناۋشىلار كوپ. ونىڭ ارقاسىندا كورپوراسيالار مەملەكەتتەرمەن سوتتاسۋعا مۇمكىندىك الۋى ىقتيمال دەگەن پىكىر ايتىلادى. تاعى ءبىر ءقاۋىپ، تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگى وعان قاتىساتىن ەلدەر اراسىندا جۇمىس ورىندارى ءۇشىن باسەكەلەستىكتى كۇشەيتەدى. دونالد ترامپ بولسا، كاسىپورىندار مەن جۇمىس ورىندارىن اقش-قا قايتارۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگىن ول قۇراما شتاتتاردىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن وتە زياندى سانايدى. ودان شىعۋ كەرەكتىگىن ترامپ كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەدى. بۇل ونىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىنداعى باستى ۋادەلەردىڭ ءبىرى بولدى. ترامپ ايماقتىق ساۋدا وداقتارى ەمەس، ەكىجاقتى ساۋدا كەلىسىمدەرى ءتيىمدى دەپ ەسەپتەيدى.
ەندى پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ Bloomberg اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتتا ايتقان سوزىنە نازار اۋدارايىق. «نە بولىپ جاتىر، قاراڭىز. تازا ساياسي تۇرعىدا الايىق، – دەدى قازاقستان باسشىسى. – ترانس-تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگى دەيدى، وندا – اقش. ترانس-اتلانتيكا دەيدى، وندا – امەريكا مەن ەۋروپا. ال ءبىز قايدامىز؟ كارتاعا قارايىقشى. ورتادا ءبىز، رەسەي، جۇڭگو، ءۇندىستان، پاكىستان قالدىق. وندا بىزگە دە بىرىگۋگە تۋرا كەلەدى. شانحاي ۇيىمى اياسىندا نەمەسە الدەبىر ەۋرازيالىق ۇلكەن بىرلەستىككە. سوندا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى قايدا قالدى؟ اركىم وزىنە تارتادى. ەركىن ساۋدا-ساتتىق بولمايدى. پاتەرناليزم بولادى (ۇلكەندەردىڭ كىشىلەرگە دەگەنىن جاساتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قارىم-قاتىناس). الەمدىك ساۋدا بۇزىلادى. كەدەرگىلەر تۋادى. بۇل بۇكىل دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسىنا ءقاۋىپتى. تاعى دا داعدارىس بولادى. ترامپ مىرزا مىنە وسىعان قارسى. مەن وسى ءۇشىن قاتتى قولدايمىن» دەدى مەملەكەت باسشىسى.
بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ايماقتىق ءىرى ساۋدا وداعى وزگەلەردى ۇقساس بىرلەستىكتەر قۇرۋعا يتەرمەلەيدى. مۇنداي ارىپتەستىك بىرىنشىدەن، ونىڭ ءوز ىشىندە مۇددەلەر قايشىلىعىن تۋعىزۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ول الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوزارا باسەكەلەس بىرنەشە ايماقتارعا بولىنۋىنە اپارىپ سوعادى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ الەم ەكونوميكاسىنىڭ فراگمەنتتەلۋى ەركىن ساۋداعا زيان كەلتىرەدى دەپ وتىرعان سەبەبى وسى.
ەرجان ءابدىرامان
دەرەككوزى: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
