Sharyn aımaǵynda SES salý máselesi ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldarynan bastap sóz bola bastaıdy. Sol kezde arnaıy mamandar kelip, óńirdiń jer bederin baıyppen qarap, muqıat zerttegen bolatyn. Budan keıin birazǵa deıin SES salý máselesi tynshyp qaldy. Ol kezde Keńes odaǵynyń kósemderi Krasnoıarsk, Bratsk keıinnen Saıan-SHýshensk SES-terin salýǵa bar kúshterin jumyldyryp, Qazaqstanǵa moıyn buratyndaı múmkindikteri bolmady. Osylaısha Jetisýda Moınaq SES-in salý máselesi uzaq jyldar boıy kesheýildedi. Biraq aımaqtyń SES salýǵa suranyp turǵany basshylardyń nazarynda boldy. Bul jaıynda «Moınaq» SES-in salǵan bilikti maman Stahan Belǵojaev bylaı deıdi:
– Ol kezde men gıdrotehnıka mamandyǵy boıynsha oqýdy támamdap, Bratsk SES-iniń qurylys jumysyna aralasyp júr edim. Sol kezde Bratsk SES-iniń qurylysy aıaqtalǵannan keıin dál osyndaı qyzý qurylys Sharyn shatqalynda oryn alatynyna senip júrdim. Biraq meniń kókeıde júrgen armanym birden iske asa qoıǵan joq. İshki Reseıdegi iri SES qurylystary aıaqtalǵannan keıin Ekibastuz jylý elektr stansıasynyń qurylysy bastalyp ketti. Bul ýaqytta men Shardara SES-niń sý qoımasynyń qurylysyn júrgizýge qatystym. Osylaısha gıdrotehnıkalyq nysandar salýda biraz tájirıbe jınaqtaǵan kezim edi. Biraq bar yqylasym Sharyn shatqalynda jańa SES-tiń qurylysyn júrgizýge aýdy da turdy. Meniń bulaısha Sharyndaǵy jańa gıdrotehnıkalyq nysannyń qurylysy jaıynda kóp oılanýymnyń ózindik sebebi bar. Men oqý bitiretin kezimde dıplomdyq jumysym Sharyn shatqalynyń gıdrotehnıkalyq múmkindikterine arnalǵan bolatyn. Dıplomdyq jumysty jazardyń aldynda aımaqtyń taý-tasyn, jer bederin muqıat zerttep shyqtym. Sol kezde taý sýynyń aǵysyn, sýdyń bıikten qulaý jáne taý jynystarynyń geologıalyq ereksheligin muqıat zerttep, qýat kózin óndiretin gıdrotehnıkalyq nysan salýǵa suranyp turǵan oryn ekenine kóz jetkizgen edim, – deıdi.
Sharyn shatqalymen salystyrǵanda Qapshaǵaı SES-i ornalasqan jeri gıdrotehnıkalyq nysan salýda biraz qıyndyqtar týdyrǵany jasyryn emes. Qapshaǵaı sý qoımasyn salý barysynda 150 shaqyrymǵa jýyq jer jasandy kólge aınaldy. Sol kezde kóptegen tarıhı oryndar men toǵaılar sý astynda qaldy. Alyp qurylysty salýda qyrýar kúsh jumsaldy. Degenmen gıdrologtardyń qajyrly eńbegi tutastaı aqtalǵany anyq. Mine 40 jyldan beri Qapshaǵaı SES-i elimizdiń eń iri megapolısi Almatyny qajetti qýat kózimen qamtamasyz etip keledi.
Endi Moınaq SES-in salý týraly sheshimniń qalaı týyndaǵanyna kelsek. 60-70 jyldary gıdrotehnıkalyq nysandy salý týrasynda qoǵamdyq ortada jıi aıtyldy.
– «Moınaq» SES-iniń salynýyna qyrǵyzdardyń azdap qatysy boldy. 70 jyldardyń basynda Ystyqkóldegi sý deńgeıi tómen túsip ketkennen keıin aıyr qalpaqty aǵaıyndar Kegen aýdanyndaǵy Qarqar ózenin Ystyqkólge burý týrasynda joǵaryǵa usynys aıtty. Ol kezde qyrǵyz-qazaq dep bólinbeı, Máskeýge baǵynatynbyz. Osylaısha qyrǵyzdar Sharynǵa quıatyn negizgi Qarqara ózderine burýǵa árekettendi. Bul baǵytta arnaıy joba da jasady. Keıinnen bul iske Dinmuhamed Qonaevtyń ózi aralasyp, sol kezdegi KSRO Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń orynbasary Zıa Nýrıevtiń jeke qabyldaýynda bolyp, bul joba Qazaqstannyń ekologıalyq ahýalyna keri áser etetinin dáleldep, Qarqara ózeniniń arnasyn Ystyq kólge qaraı burýdan saqtap qaldy. Eger sol kezde D.Qonaev aqsaqal únsiz qalǵanda Qarqara ózenin qyrǵyzdar buryp alyp, bizder Moınaq SES-in salýdy múlde jadymyzdan shyǵar ma edik. Kim bilsin? Sondyqtan Dımekeńe alǵystan basqa aıtarymyz joq. Sol kezde D.Qonaev ózendi burý máselesine toqtaý salǵyzdy. Sonymen qatar Sharyn shatqaly aımaǵynda Bestóbe sý qoımasynyń qurylysyn bastaýǵa Máskeýden arnaıy qarjy bólgizgenin estigende balasha qýanǵany áli esimde. Bul endi Moınaq SES-in salýǵa bir-aq qadam qalǵanynyń belgisi edi. Osylaısha 80 jyldardyń basynda alǵashqy qurylys jumystary qarqyndy júre bastady. Bizder sý qoımasynyń tómengi saǵasyn SES salýǵa yńǵaıly etip salýǵa bar kúsh-jigerimizdi jumsadyq, – dep Stahan Belǵojaev ıdeıanyń qalaı týyndaǵanyn aıtyp berdi.
1984 jyldan bastap jumys qarqyn ala bastady. Osylaısha qurylystyń 70 paıyzy aıaqtalyp, 94 metr bolatyn sý qorǵany turǵyzylyp, az ǵana jumystar qalǵan kezde Keńester Odaǵy qulap, qurylys jumystary kúrt toqtady. Dúrbeleń bastalyp ketti. Táýelsizdikke ıe bolǵan Qazaqstannyń jaǵdaıy alyp qurylys nysanyn júrgizýge jetpedi. Qarjylyq qıynshylyqtar etekten tartyp, Bestóbe sý qoımasynyń jumysyn tolyqtaı turalatqany belgili. Toqyraý jyldary Stahan aǵanyń oıynda Moınaq SES-iniń qurylysyn aıaqtaý bolǵan eken. Bilikti mamandy ortan jolda toqtap qalǵan qurylys udaıy mazalap, janymdy jegideı jegen.
«Moınaq» SES-iniń salynýyna qyrǵyzdardyń azdap qatysy boldy. 70 jyldardyń basynda Ystyqkóldegi sý deńgeıi tómen túsip ketkennen keıin aıyr qalpaqty aǵaıyndar Kegen aýdanyndaǵy Qarqar ózenin Ystyqkólge burý týrasynda joǵaryǵa usynys aıtty. Ol kezde qyrǵyz-qazaq dep bólinbeı, Máskeýge baǵynatynbyz. Osylaısha qyrǵyzdar Sharynǵa quıatyn negizgi Qarqara ózderine burýǵa árekettendi. Bul baǵytta arnaıy joba da jasady. Keıinnen bul iske Dinmuhamed Qonaevtyń ózi aralasyp, sol kezdegi KSRO Mınıstrler keńesi tóraǵasynyń orynbasary Zıa Nýrıevtiń jeke qabyldaýynda bolyp, bul joba Qazaqstannyń ekologıalyq ahýalyna keri áser etetinin dáleldep, Qarqara ózeniniń arnasyn Ystyq kólge qaraı burýdan saqtap qaldy. Eger sol kezde D.Qonaev aqsaqal únsiz qalǵanda Qarqara ózenin qyrǵyzdar buryp alyp, bizder Moınaq SES-in salýdy múlde jadymyzdan shyǵar ma edik. Kim bilsin? Sondyqtan Dımekeńe alǵystan basqa aıtarymyz joq. Sol kezde D.Qonaev ózendi burý máselesine toqtaý salǵyzdy. Sonymen qatar Sharyn shatqaly aımaǵynda Bestóbe sý qoımasynyń qurylysyn bastaýǵa Máskeýden arnaıy qarjy bólgizgenin estigende balasha qýanǵany áli esimde. Bul endi Moınaq SES-in salýǵa bir-aq qadam qalǵanynyń belgisi edi. Osylaısha 80 jyldardyń basynda alǵashqy qurylys jumystary qarqyndy júre bastady.
2000 jyldary elimizdegi ekonomıkalyq ahýal bir qalypqa túskennen keıin ol sheneýniktermen kezdesip «Moınaq» SES-niń qurylysyn jandandyrý týrasynda usynystaryn aıta bastaıdy. Biraq bul áreketinen túk shyǵara alamaıdy. Osydan keıin 2001 jyldyń qyrkúıeginde Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevqa jaǵdaıdy qysqasha baıandap hat jazady.
– Prezıdent meniń hatyma nazar aýdaryp, sol kezdegi Úkimet tóraǵasy Qasymjomart Toqaevqa meniń usynysym kóńil aýdaratyn mańyzdy usynys ekenin aıtyp, bul máseleni jedel qarastyrý týrasynda tapsyrma bergenin estigende tóbem kókke eki eli jetpeı qaldy. Qasymjomart Kemeluly da tıisti vedmostvalarǵa meniń usynysym boıynsha jumys isteýdi tapsyrdy. Ekonomıkalyq jaǵdaı birshama túzelgenimen mundaı iri jobaǵa qarjy tabý qıyn boldy. Bul jobanyń elimiz úshin mańyzdylyǵyn túsingennen keıin Elbasy Nursultan Nazarbaev Moınaq SES-in salý máselesin Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń kún tártibine usynady. Óz kezeginde Shyǵystaǵy kórshimiz jobamen muqıat tanysyp shyqqannan keıin Moınaq SES-iniń qurylysyn qarjylandyrýǵa kelisim beredi. Osylaısha Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tabandylyǵynyń arqasynda Moınaq SES-i ómirge keldi, – deıdi Stahan Belǵojaev.
Osylaısha otanshyl azamattardyń arqasynda elimizdiń ońtústigindegi energetıkalyq tapshylyqty túbegeıli sheshken «Moınaq» SES-i qazir 300 megavattan astam qýat kózin óndirip keledi. Negizinen, Moınaq SES-nyń qýaty 1 027 mln kVt/saǵatqa deıin ónim óndirý múmkindigi bar.
Nurlan JUMAHAN
