شارىن ايماعىندا سەس سالۋ ماسەلەسى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنان باستاپ ءسوز بولا باستايدى. سول كەزدە ارنايى ماماندار كەلىپ، ءوڭىردىڭ جەر بەدەرىن بايىپپەن قاراپ، مۇقيات زەرتتەگەن بولاتىن. بۇدان كەيىن ءبىرازعا دەيىن سەس سالۋ ماسەلەسى تىنشىپ قالدى. ول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ كوسەمدەرى كراسنويارسك، براتسك كەيىننەن سايان-شۋشەنسك سەس-تەرىن سالۋعا بار كۇشتەرىن جۇمىلدىرىپ، قازاقستانعا مويىن بۇراتىنداي مۇمكىندىكتەرى بولمادى. وسىلايشا جەتىسۋدا مويناق سەس-ىن سالۋ ماسەلەسى ۇزاق جىلدار بويى كەشەۋىلدەدى. ءبىراق ايماقتىڭ سەس سالۋعا سۇرانىپ تۇرعانى باسشىلاردىڭ نازارىندا بولدى. بۇل جايىندا «مويناق» سەس-ىن سالعان بىلىكتى مامان ستاحان بەلعوجايەۆ بىلاي دەيدى:
– ول كەزدە مەن گيدروتەحنيكا ماماندىعى بويىنشا وقۋدى ءتامامداپ، براتسك سەس-ىنىڭ قۇرىلىس جۇمىسىنا ارالاسىپ ءجۇر ەدىم. سول كەزدە براتسك سەس-ىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن ءدال وسىنداي قىزۋ قۇرىلىس شارىن شاتقالىندا ورىن الاتىنىنا سەنىپ ءجۇردىم. ءبىراق مەنىڭ كوكەيدە جۇرگەن ارمانىم بىردەن ىسكە اسا قويعان جوق. ىشكى رەسەيدەگى ءىرى سەس قۇرىلىستارى اياقتالعاننان كەيىن ەكىباستۇز جىلۋ ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ كەتتى. بۇل ۋاقىتتا مەن شاردارا سەس-نىڭ سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە قاتىستىم. وسىلايشا گيدروتەحنيكالىق نىساندار سالۋدا ءبىراز تاجىريبە جيناقتاعان كەزىم ەدى. ءبىراق بار ىقىلاسىم شارىن شاتقالىندا جاڭا سەس-تىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە اۋدى دا تۇردى. مەنىڭ بۇلايشا شارىنداعى جاڭا گيدروتەحنيكالىق نىساننىڭ قۇرىلىسى جايىندا كوپ ويلانۋىمنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. مەن وقۋ بىتىرەتىن كەزىمدە ديپلومدىق جۇمىسىم شارىن شاتقالىنىڭ گيدروتەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىنە ارنالعان بولاتىن. ديپلومدىق جۇمىستى جازاردىڭ الدىندا ايماقتىڭ تاۋ-تاسىن، جەر بەدەرىن مۇقيات زەرتتەپ شىقتىم. سول كەزدە تاۋ سۋىنىڭ اعىسىن، سۋدىڭ بيىكتەن قۇلاۋ جانە تاۋ جىنىستارىنىڭ گەولوگيالىق ەرەكشەلىگىن مۇقيات زەرتتەپ، قۋات كوزىن وندىرەتىن گيدروتەحنيكالىق نىسان سالۋعا سۇرانىپ تۇرعان ورىن ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن ەدىم، – دەيدى.
شارىن شاتقالىمەن سالىستىرعاندا قاپشاعاي سەس-ى ورنالاسقان جەرى گيدروتەحنيكالىق نىسان سالۋدا ءبىراز قيىندىقتار تۋدىرعانى جاسىرىن ەمەس. قاپشاعاي سۋ قويماسىن سالۋ بارىسىندا 150 شاقىرىمعا جۋىق جەر جاساندى كولگە اينالدى. سول كەزدە كوپتەگەن تاريحي ورىندار مەن توعايلار سۋ استىندا قالدى. الىپ قۇرىلىستى سالۋدا قىرۋار كۇش جۇمسالدى. دەگەنمەن گيدرولوگتاردىڭ قاجىرلى ەڭبەگى تۇتاستاي اقتالعانى انىق. مىنە 40 جىلدان بەرى قاپشاعاي سەس-ى ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى مەگاپوليسى الماتىنى قاجەتتى قۋات كوزىمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى.
ەندى مويناق سەس-ىن سالۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قالاي تۋىنداعانىنا كەلسەك. 60-70 جىلدارى گيدروتەحنيكالىق نىساندى سالۋ تۋراسىندا قوعامدىق ورتادا ءجيى ايتىلدى.
– «مويناق» سەس-ىنىڭ سالىنۋىنا قىرعىزداردىڭ ازداپ قاتىسى بولدى. 70 جىلداردىڭ باسىندا ىستىقكولدەگى سۋ دەڭگەيى تومەن ءتۇسىپ كەتكەننەن كەيىن ايىر قالپاقتى اعايىندار كەگەن اۋدانىنداعى قارقار وزەنىن ىستىقكولگە بۇرۋ تۋراسىندا جوعارىعا ۇسىنىس ايتتى. ول كەزدە قىرعىز-قازاق دەپ بولىنبەي، ماسكەۋگە باعىناتىنبىز. وسىلايشا قىرعىزدار شارىنعا قۇياتىن نەگىزگى قارقارا وزدەرىنە بۇرۋعا ارەكەتتەندى. بۇل باعىتتا ارنايى جوبا دا جاسادى. كەيىننەن بۇل ىسكە دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ءوزى ارالاسىپ، سول كەزدەگى كسرو مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى زيا نۋرييەۆتىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولىپ، بۇل جوبا قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن دالەلدەپ، قارقارا وزەنىنىڭ ارناسىن ىستىق كولگە قاراي بۇرۋدان ساقتاپ قالدى. ەگەر سول كەزدە د.قونايەۆ اقساقال ءۇنسىز قالعاندا قارقارا وزەنىن قىرعىزدار بۇرىپ الىپ، بىزدەر مويناق سەس-ىن سالۋدى مۇلدە جادىمىزدان شىعار ما ەدىك. كىم ءبىلسىن؟ سوندىقتان ديمەكەڭە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. سول كەزدە د.قونايەۆ وزەندى بۇرۋ ماسەلەسىنە توقتاۋ سالعىزدى. سونىمەن قاتار شارىن شاتقالى ايماعىندا بەستوبە سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋعا ماسكەۋدەن ارنايى قارجى بولگىزگەنىن ەستىگەندە بالاشا قۋانعانى ءالى ەسىمدە. بۇل ەندى مويناق سەس-ىن سالۋعا ءبىر-اق قادام قالعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. وسىلايشا 80 جىلداردىڭ باسىندا العاشقى قۇرىلىس جۇمىستارى قارقىندى جۇرە باستادى. بىزدەر سۋ قويماسىنىڭ تومەنگى ساعاسىن سەس سالۋعا ىڭعايلى ەتىپ سالۋعا بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمسادىق، – دەپ ستاحان بەلعوجايەۆ يدەيانىڭ قالاي تۋىنداعانىن ايتىپ بەردى.
1984 جىلدان باستاپ جۇمىس قارقىن الا باستادى. وسىلايشا قۇرىلىستىڭ 70 پايىزى اياقتالىپ، 94 مەتر بولاتىن سۋ قورعانى تۇرعىزىلىپ، از عانا جۇمىستار قالعان كەزدە كەڭەستەر وداعى قۇلاپ، قۇرىلىس جۇمىستارى كۇرت توقتادى. دۇربەلەڭ باستالىپ كەتتى. تاۋەلسىزدىككە يە بولعان قازاقستاننىڭ جاعدايى الىپ قۇرىلىس نىسانىن جۇرگىزۋگە جەتپەدى. قارجىلىق قيىنشىلىقتار ەتەكتەن تارتىپ، بەستوبە سۋ قويماسىنىڭ جۇمىسىن تولىقتاي تۇرالاتقانى بەلگىلى. توقىراۋ جىلدارى ستاحان اعانىڭ ويىندا مويناق سەس-ىنىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋ بولعان ەكەن. بىلىكتى ماماندى ورتان جولدا توقتاپ قالعان قۇرىلىس ۇدايى مازالاپ، جانىمدى جەگىدەي جەگەن.
«مويناق» سەس-ىنىڭ سالىنۋىنا قىرعىزداردىڭ ازداپ قاتىسى بولدى. 70 جىلداردىڭ باسىندا ىستىقكولدەگى سۋ دەڭگەيى تومەن ءتۇسىپ كەتكەننەن كەيىن ايىر قالپاقتى اعايىندار كەگەن اۋدانىنداعى قارقار وزەنىن ىستىقكولگە بۇرۋ تۋراسىندا جوعارىعا ۇسىنىس ايتتى. ول كەزدە قىرعىز-قازاق دەپ بولىنبەي، ماسكەۋگە باعىناتىنبىز. وسىلايشا قىرعىزدار شارىنعا قۇياتىن نەگىزگى قارقارا وزدەرىنە بۇرۋعا ارەكەتتەندى. بۇل باعىتتا ارنايى جوبا دا جاسادى. كەيىننەن بۇل ىسكە دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ءوزى ارالاسىپ، سول كەزدەگى كسرو مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى زيا نۋرييەۆتىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولىپ، بۇل جوبا قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن دالەلدەپ، قارقارا وزەنىنىڭ ارناسىن ىستىق كولگە قاراي بۇرۋدان ساقتاپ قالدى. ەگەر سول كەزدە د.قونايەۆ اقساقال ءۇنسىز قالعاندا قارقارا وزەنىن قىرعىزدار بۇرىپ الىپ، بىزدەر مويناق سەس-ىن سالۋدى مۇلدە جادىمىزدان شىعار ما ەدىك. كىم ءبىلسىن؟ سوندىقتان ديمەكەڭە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. سول كەزدە د.قونايەۆ وزەندى بۇرۋ ماسەلەسىنە توقتاۋ سالعىزدى. سونىمەن قاتار شارىن شاتقالى ايماعىندا بەستوبە سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋعا ماسكەۋدەن ارنايى قارجى بولگىزگەنىن ەستىگەندە بالاشا قۋانعانى ءالى ەسىمدە. بۇل ەندى مويناق سەس-ىن سالۋعا ءبىر-اق قادام قالعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. وسىلايشا 80 جىلداردىڭ باسىندا العاشقى قۇرىلىس جۇمىستارى قارقىندى جۇرە باستادى.
2000 جىلدارى ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق احۋال ءبىر قالىپقا تۇسكەننەن كەيىن ول شەنەۋنىكتەرمەن كەزدەسىپ «مويناق» سەس-نىڭ قۇرىلىسىن جانداندىرۋ تۋراسىندا ۇسىنىستارىن ايتا باستايدى. ءبىراق بۇل ارەكەتىنەن تۇك شىعارا الامايدى. وسىدان كەيىن 2001 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا جاعدايدى قىسقاشا بايانداپ حات جازادى.
– پرەزيدەنت مەنىڭ حاتىما نازار اۋدارىپ، سول كەزدەگى ۇكىمەت ءتوراعاسى قاسىمجومارت توقايەۆقا مەنىڭ ۇسىنىسىم كوڭىل اۋداراتىن ماڭىزدى ۇسىنىس ەكەنىن ايتىپ، بۇل ماسەلەنى جەدەل قاراستىرۋ تۋراسىندا تاپسىرما بەرگەنىن ەستىگەندە توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالدى. قاسىمجومارت كەمەل ۇلى دا ءتيىستى ۆەدموستۆالارعا مەنىڭ ۇسىنىسىم بويىنشا جۇمىس ىستەۋدى تاپسىردى. ەكونوميكالىق جاعداي ءبىرشاما تۇزەلگەنىمەن مۇنداي ءىرى جوباعا قارجى تابۋ قيىن بولدى. بۇل جوبانىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن تۇسىنگەننەن كەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ مويناق سەس-ىن سالۋ ماسەلەسىن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ كۇن تارتىبىنە ۇسىنادى. ءوز كەزەگىندە شىعىستاعى كورشىمىز جوبامەن مۇقيات تانىسىپ شىققاننان كەيىن مويناق سەس-ىنىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋعا كەلىسىم بەرەدى. وسىلايشا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا مويناق سەس-ى ومىرگە كەلدى، – دەيدى ستاحان بەلعوجايەۆ.
وسىلايشا وتانشىل ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتى تۇبەگەيلى شەشكەن «مويناق» سەس-ى ءقازىر 300 مەگاۆاتتان استام قۋات كوزىن ءوندىرىپ كەلەدى. نەگىزىنەن، مويناق سەس-نىڭ قۋاتى 1 027 ملن كۆت/ساعاتقا دەيىن ءونىم ءوندىرۋ مۇمكىندىگى بار.
نۇرلان جۇماحان
