– Dýlat aǵa, ótken sáýir-mamyr aılarynda respýblıkamyzdyń kóptegen aımaqtarynda halyq jappaı kóshege shyǵyp, «bılikke jer satylmasyn» dep talap qoıyp, narazylyqtaryn bildirdi. Bul jaıttyń sebep-saldarynyń astarynda ne jatyr?
– Bul jaıtqa qoǵamnyń barlyq salasynda ádilettiliktiń joqtyǵy, halyq arman-tilekterin, ótinishterin aıtyp bılik oryndaryna barsa, aýdannyń ákiminen bastap oblystyq ákimine deıin júre tyńdaıtyndyǵy sebep boldy dep oılaımyn. Keıbir aýyldarda áli kúni jaryq joq. Kóshelerde batpaq keship júrgen adamdardy telearnadan kúnde kóremiz. Balalar mektepke bara almaı júr. Úıleri qulaǵaly tur. Mal ustap mal baǵaıyn dese, jerleri joq. Búkil jerasty baılyǵymyzdy shetelderge berip qoıdyq. Eń qymbat ýran, vólfram, munaı, kálsı mys, altyn, jez qaıda ketip jatyr? Mine bulardyń bári – jumbaq. Tek qana bılik basyndaǵy eki úsh adam ǵana biledi, boldy.
Premer-mınıstr Kárim Másimov prezıdenttiń kóleńkesinde, mop-momaqan bolyp otyrýy kerek pe? Nege ol jer daýyna qatysty jaıtty halyqtyń aldyna shyǵyp túsindirmeıdi? Menińshe, qazirgi halyqtyń narazylyǵy tek qana jerge baılanysty týyndap otyrǵan joq. Bul – bizdiń eldegi kóp jyldardan beri qordalanǵan keleńsizdikterdiń jıyntyǵy dep oılaımyn. «Qazaqstannyń 1,7 mln gektar jerin satamyz, 25 jylǵa jalǵa beremiz» degen ekonomıka mınıstri Erbolat Dosaevtyń sózinen soń, qazaq shydaı almaı kóshege shyqty.
– Endi osy jalpyhalyqtyq narazylyqty toqtatý múmkin be?
– Muny toqtatýdyń bir-aq joly bar. Prezıdent «Eshqandaı da jer satylmaıdy. Moratorıı – ýaqytsha emes, máńgilik. Jalǵa berilse de, ózimizdiń azamattarǵa ǵana beriledi» dep halyqtyń aldyna shyǵyp aıtýy kerek.
– Bul astyrtyn saıasat emes pe? Áıtpese 25 jylda halyqty – jerden, al jas urpaqty – tilden, tarıhtan, salt-dástúrden aıyrýǵa búgingi bılik nege sonsha qulshynyp otyr?
– Osyndaı bir qupıa ekspansıa bar sıaqty. Muny «ádeıi qazaqty jer betinen joıý úshin jasalyp jatqan qastandyq pa?» dep oılaımyn. Aıtaıyn deseń, aýzyń barmaıdy. Teledıdaryń túri anaý, tańerteńnen keshke deıin –arzanqol mýzyka, bitpeıtin konsert. Sol – ártister, sol – án... Myna ekrannan ana ekranǵa kóship júrgen – ártister. Alǵashqy kúni kórdik, «jaraıdy» dedik. Olar birneshe kún qatarynan kórsetiledi. Keıbir ánshiler sonshalyqty maǵan jeksuryn bolyp ketti. Kórgim kelmeıdi. Sol baıaǵy ánderin aıta beredi, aıta beredi. Bir jańalyq qospaıdy. Orystyń ánshilerine qarańyzshy. Úsh-tórt jyl saıyn baǵdarlamasyn ózgertip otyrady. Adamdy jalyqtyrmaıdy, dramalyq obrazdarmen qoıylymdar jasaıdy. Ándi janyn salyp aıtady. Olarda keremet shyǵarmashylyq ósý bar. Qansha jerden patrıot bolsam da, qazir «365» degen baǵdarlamalaryn kóremin. Adamnyń jan dúnıesin baıytatyn keremet faktilerdi kóresiń. Álemdik deńgeıdegi adamnyń quıqa shashyn shymyrlatatyn tańǵajaıyp oqıǵalar men taǵdyrlardy, ımperatorlardyń ómirin kórsetedi. Al bizdiń teledıdardy, tipti, olarmen salystyrýǵa da kelmeıdi. Sheteldiń maǵynasyz serıaldaryn shekteýsiz berýge qumarmyz. Sondaǵy maqsat ne? Halyqty dúbára qylyp, oılaý qabiletinen aıyrý ma?.
– Shetelden kelgen qazaqtarǵa azamattyq berýdi bılik túrli joldarmen toqtatqanynan habaryńyz bar shyǵar?
– Shetelden qazaqtardyń kóship kelý qarqyny táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary jaqsy bastaldy. Ekinshi tolqynmen 2001-2004 jyldar aralyǵynda kóptegen otbasy elimizdiń barlyq óńirlerine kóship keldi desem qatelespeımin. Keıin kóshi-qondy Senat pen Májilistiń bir aýyzdan toqtatyp tastaǵanyna tań qaldym. Olar úshin syrttan kelgen qazaqtan qorqýdyń basty sebebi jumyspen qamtý boldy dep oılaımyn. Jergilikti qazaqtardy jarytyp almaı jatyp, syrttaǵy qazaqtyń áleýmetti jaǵdaıyn jaqsartý bılik úshin «kótere almaıtyn shoqpardy belińe baılaýmen birdeı».
Jer, baspana, sý, jaryq, mektep, balabaqsha degen sıaqty áleýmettik máselelerdi sheshýge qabiletsiz shendiler qandastardyń kelýin toqtatý arqyly barlyq máseleni sheshemiz dep oılaıtyn bolýy kerek. Munyń syrtynda bizdiń elde qazaqtyń sanyn kóbeıtpeýdi josparlaıtyn jasyryn ınstıtýttar bar sekildi. Olaı dep oılaýyma birinshiden kóshi-qonnyń toqtaýy sebep. Ekinshiden, qazir mektep qabyrǵasynda oqyp júrgen 10 jasar qyzdarǵa jappaı ekpe salý bastaldy. Bul ekpeler qyzdardyń jatyryna áser etetini, bolashaqta bala kótere almaı qalaýy múmkin ekenin mamandar aıtyp jatyr. Soǵan qaraǵanda elimizde qazaq halqynyń sanyn azaıtqysy keletin men aıtqan jasyryn kúshter bar kúsh-jigerimen jumys jasap jatyr degen sóz. Jergilikti ult kóbeıse, monomemleketke aınalady. Monomemleket bolǵan soń, zań, áleýmettik jaǵdaılar ózgeredi emes pe? Sony boldyrtpaý úshin astyrtyn uıymdar jumys isteıtin sıaqty. Osynyń ar jaǵynda ne tur?
Sanymyz az bolǵan soń, bizdiń únimiz joǵaryǵa estilmeıdi. Basymyz qosylmaıdy. Sodan keıin bizde baǵa da turaqtamaıdy. Halyq qalaı kún kórip jatyr? Onyń aılyǵy qansha? Bala-shaǵasyn qalaı asyrap jatqany bir Allaǵa aıan. Bir jemqor ustalsa, ornyna ekinshi bir jemqor keledi. Jemqorlyqpen kúresý komısıasynyń bári de jemqorlyqtan quralaqan emes sıaqty kórinedi, maǵan...
– Áńgimeńizge rahmet Dýlat aǵa
Jumamurat Shámshi
