Ǵalamdasý úrdisin kórsoqyrlyqpen qarsy aldyq
Ras, qazir jurttyń bári shetinen moralıst, orta ǵasyrdaǵy oı-paıymdarmen baılam jasaıtyn boldy (búgingi moralısterge qaraǵanda Qaztýǵan, Buqar jyraý babalarymyz áldeqaıda ozyq oıly bolǵan-aý). Ata saqaly aýzyna túsken aǵalarymyzdyń jyrtyq djınsyda ne ákesiniń quny qaldy deseńizshi?
Mundaı shalbar qazirgi kezeńniń sáni emes pe? Búkil dúnıejúziniń jastary jyrtyq djınsy kıip júr. Kerek deseńiz, áleýmettik jelide sol jyrtyq djınsynyń sońyna sham alyp túsken moralıst aǵalarymyzdyń úıindegi ul-qyzdarynyń ózi jyrtyq djınsy kıip júrýi múmkin ǵoı.
Jastardyń jyrtyq djınsy kıgeninen qandaıda bir tragedıa jasaý bul kórsoqyrlyq.
Bizder ǵalamdasý dáýirinde ómir súrip jatyrmyz. Bir qyzyǵy, bizdiń bózókpe ultshylar (olar óte kóp) ǵalamdasý úrdisine de shoqparyn alyp, tura júgirýge daıyn turady (álin bilmeıtin álektiń áreketi ǵoı).
Oılanaıyqshy, qazaq ǵalamdasý úrdisinen jamandyq kórip otyr ma? Joq. Sol ǵalamdasýdyń arqasynda amerıkandyqtar oılap tapqan Feısbýkte kósilip post jazsaq, WhatsApp-pen jaqyndarymyzben zamatta hat pen foto almasyp máre-sáre bolyp júrmiz ǵoı. Bul úshin bizden eshkim aqy surap jatqan joq. Kerek deseńiz, kúndelikti iship-jep júrgen tamaǵymyz ben kımimiz de sol ekonomıkanyń ǵalamdasqanynyń arqasynda qol jetkizip otyrmyz emes pe?
Bireýler "ǵalamdasý bizdiń tilimizdi, salt-dástúrimizdi jutyp qoıdy" dep aıdalaǵa oq atyp, oıyna kelgenin aıtyp júr.
Qazaq tili men salt-dástúrimizge ǵalamdasý úrdisi ıneniń jasaýyndaı zıanyn tıgizip jatqan joq. Qaıt ǵalamdasý úrdisiniń arqasynda turmys jaǵdaıymyz artýda. Eger qazaq tili men salt-dástúrimiz kómeski tartyp, umytylyp bara jatsa oǵan birinshiden bılik pen ózimiz kináli.
Osy kompúter shyqqanda (ǵalamdasýdyń bir nyshany dep qabyldańyz) "qazaq tili kompúterge ıkemsiz eken" degen ertegige onshaqty jyl senip júrdik qoı. Al ǵalamdasý úrdisi dendep engende munyń bos sóz ekenine kózimiz jetkendeı boldy. Oǵan Feısbýk pen WhatsApp-ta qazaq tilinde kósiltip postar jazyp jatqanymyz aıqyn dálel bolmaı ma?
Sondyqtan jas urpaqqa ǵalamdasýdy, batystyń mýzykasyn mádenıetin qubyjyq qylyp kórsetýdiń qajeti joq. Fransýzsha án salyp, bútkil Qytaıdy (jarty álem) aýzyna qaratqan Dımash jaman boldy ma? Ǵalamdasýdyń arqasynda Dımash ózin ǵana emes, qazaq halqyn da álemge tanytty.
Bıbigúl Tólegenova men Eskendir Hasanǵalıev qazaq mýzykasy úshin nege kúrespeıdi?
Qazaq radıosynan mýzyka mamandary "jastar qazaqtyń dástúrli án-jyryn tyńdamaıdy" dep etekteri jasqa tolyp, tikeelı efırde kúnde áńgime aıtady. Odan qalsa dástúrli mýzykamyzdy batystyń mýzykasymen qarsy qoıyp, bir kebisti bir kebiske suǵyp otyrǵany.
Batystyń mýzykasyn dúnıejúziniń jastary tyńdaǵannan keıin bizdiń de jastarymyz tyńdaıdy. Batystyń mýzykasynyń jarnamasy myqty. Jalpy halyqqa arnalyp jazylady. Budan keıin ony qalaı tyńdamaısyń. Árıne, tyńdaısyń. Bul úsh
n jastardy aıyptaýǵa bola ma? Bolmaıdy.
Bizder kúresýdiń tásilin bilmegen soń, eshteńeniń mánin túsinbesten "oıbaı, qazaq mádenıeti ǵalamdasý úrdisine jutylyp barady" dep aıǵaıǵa attan qosýǵa shebermiz.
Eger dástúrli mýzykany jastar tyńdamasa onyń nasıhaty kem. Bılik basyndaǵylar Batysty áýenin tyńdaıdy. Árıne, sapaly stýdıada jazylǵan mýzykany kim tyńdaǵysy kelmeıdi. Bári tyńdaǵysy keledi. Baı-manaptarymyz toı jasasa, sheteldiń ánshi-kúıshilerin shaqyrady.
Osy bir shendi men bıznesmenniń Qaırat Baıbosynovty, Erkin Shúkimándi shaqyryp balasynyń úılený toıynda áýeletip án salǵyzypty degen áńgimeni óz basymyz estigen emespiz. Jaqyn, jýyqta mundaı áńgimeni estimeıtinime de senimdimiz.
Al jastarǵa kelgende "bular salt-dástúrimizdi bilmeıdi, dástúrli ándi tyńdamaıdy" dep bar páleni jastar men ǵalamdasý úrdisine jaba salamyz.
Sol sıaqty qazaq mýzykasynyń korıfeıine aınalǵan Bıbigúl Tólegenova, Eskendir Hasanǵalıev, Altynbek Qorazbaev syndy tanymal ónerpazdar qalanyń qaq ortasynda qandaıda bir meıramhanada sheteldiń ánin berip qoısa, solarǵa baryp "arasynda qazaq ánderin de berińizder" dep ótinish aıtýyna bolady ǵoı. Bolmasa osy kisiler Almatynyń meıramhanalaryn aralap reıdke shyqsyn. Baýyrjan Baıbek olardyń jolyna qarsy turar ma eken. Joq, qarsy turmaıdy. Qaıta ákimderdiń ózi qoldaýy múmkin.
Eger ótinishteri oryndalmasa, qazaq áni úshin daýlasýǵa deıin barýy kerek. Óz basymyz Eskendir aǵamyz ben Bıbigúl apaıymyzdyń qazaq áni úshin Almatydaǵy meıramhana, telearna, radıomen daýlasypty degen áńgimeni estigen emespiz. Esesine Bıbigúl apaımyzdyń Qaırat Nurtaspen dúrdaraz bolyp júrgenin bilemin.
Qazir elimizdegi óner ıeleri qazaq tilinde aıtylǵan ánderiniń arqasynda materıaldyq ıgilik pen halyqtyń yqylasyna bólenip júr. Demek ónerdegi azamattar qazaq tili, qazaq áni úshin kúreste aldyńǵy shepte júrýi azamattyq boryshy.
Biraq qazaq mýzykasynyń arqasynda shalyqtap ómir súrip júrgen óner adamdary qazaq mýzykasynyń erteńgi kúnine "beı-jaı" qarap otyrǵanda (budan basqa ne deýge bolady?), jastarǵa "batystyń mýzykasyn tyńdama" dep aqyl aıtýǵa qandaı moraldyq qaqymyz bar? Eshqandaı qaqymyz joq. Sol sıaqty ǵalymdasý úrdisi bizdiń mádenıetimizdi jutyp jatyr deýdiń ózi de naǵyz kórsoqyrlyq ekenin túsinesiń.
Qazaq mádenıeti, rýhanıaty úshin kúrestiń baǵyty aıqyndalmaǵan osyndaı kezeńde adasqan jurt jyrtyq djınsımen kúresip, bolmashy nárseni sóz etetini anyq. Osy oı-sanamyz qashan ósedi eken?
Nurlan JUMAHAN
