– «Tamaǵy toqtyq, jumysy joqtyq azdyrar adam balasyn» deıdi hakim Abaı. Elimizde sońǵy kezderi bolyp jatqan lańkestik áreketterdiń, túrli zań buzýshylyqtardyń, jastar arasyndaǵy qylmystyń kóbeıýine osy Abaı atamyz aıtqan jaǵymsyz nárseler áser etip otyrǵan joq pa?
– Sulmanmahmuttyń: «Jaqsylyq kórsem ózimnen, jamandyq kórsem ózimnen» degen sózi bar. Bári ózimizden bolyp jatyr. Bizge jaý syrttan kelip otyrǵan joq. Ózimiz osyndaı jaǵdaıǵa jetkizip aldyq. Qalaı? Óıtkeni biz sebebimen emes, saldarymen ǵana kúresip júrmiz.
Máselen, ózin-ózi óltirip jatqan balalardyń túp-tórkini, sebebi neden ekenin zerttep otyrǵan arnaıy ǵylymı ınstıtýttar bar ma? Joq. Onyń saldaryna úńilip otyrǵan da eshkim joq. Osyndaı zertteýsiz, saldary anyqtalmaǵan jaǵdaılarda mundaı is-áreketterdiń beleń ala beretini daýsyz.
Qazir jastarymyzdyń kóbi – jumyssyz. Urlyq istegen jigitten surasańyz, «jumys joq, aqsha joq, sosyn amalsyz urlyqqa bardym» deıdi. Balasyn satqan áıelden surasańyz: «kún kórisim qıyndap ketti, balamdy satpaǵanda ne isteımin?» dep, ózińe qarsy saýal qoıady.
Balasyn satý degen eshqandaı dinde joq nárse. Nemese satý úshin bala týý sıaqty dúnıeler bizde ǵana oryn alyp otyr. Osynyń báriniń túp-tórkini nede? Jumyssyzdyq pen toıyp tamaq ishkenderdiń kesiri.
Elimizde «Dıplommen – aýylǵa» baǵdarlamasy júzege asty. Osy jap-jaqsy baǵdarlamanyń ózin keıde alaýlatyp, jalaýlatyp jalǵan uranǵa aınaldyryp alǵandaımyz. Máselen, meniń aýylym Montaıtasta segiz júz halyq turady. Ol aýylǵa dıplommen kimder barady? Aýylda tek mektep ǵana jumys istep tur. Dıplomy barlardyń bárin tek mektepke apara almaımyz ǵoı.
Keńes Úkimeti taraǵannan keıin kolhoz-sovhozdardy saqtap qalǵan eki memleket ǵana bar. Ol – Ózbekstan men Belorýssıa. Olardyń bárinde de jumys bar. Múmkin, aılyǵy az shyǵar. Bastysy, eki qolǵa bir kúrek tabylyp tur. Búgingideı naýqan qyzyp otyrǵan jaǵdaıda olar qolynan ketpeni men aıyryn tastaǵan joq. Barlyǵy jumyspen qamtylǵan.
Bizde bári tarap ketti. Eki qolǵa bir kúrek tabylmaı tur. Menińshe, qylmystyń kóbeıýiniń túp-tórkini osynda jatyr. Qazir elimizde túrli dinı ortalyqtar qaptap ketti. Sony kórip, bilip júrgenimizben, kúresýge qaýqarymyz joq. Qysqa balaq, saqaldylar kóp. Olar qandaı aǵymnyń ókilderi? Olar dinbuzarlar emes pe? Ony nege zerttemeımiz?
Sırıaǵa kim ketip jatyr? Adasyp júrgender. Jumys joq, aqshasyz júrgenderdi túrli aǵymǵa alyp ketý ońaı. Olardy eń aldymen aqshamen kózin baılaıdy. Tegin tamaq beredi, oqytady. Ary qaraı ıirim sıaqty ózine tartyp áketedi de, ońaı adastyrady. Sosyn óz qalaýyn júzege asyra beredi.
Aqtóbe, Almatyda oryn alǵan oqıǵalardyń tamyry osynda ma dep qalamyn. Ótkende Almatyny dúrliktirgen jalǵyz adam eken. Jalǵyz adamnyń kesirinen jalǵyz Almaty ǵana dúrlikti me? Búkil Qazaqstannyń nazaryn ózine aýdardy. Nege bir adam emin-erkin qımyldap júr? Osynyń bári de bizdiń kóp nársege daıyn emestigimizdi kórsetedi. Elbasy bastap elimizde tynyshtyq pen turaqtylyqty saqtap otyrǵany qýantady. Ol da durys. Biraq «tynyshpyz» dep alańsyz otyrýǵa taǵy bolmaıtynyn sońǵy oqıǵalar dáleldep berdi.
– Jastardyń kóp «adasýynyń» taǵy bir sebebi – biliminiń joqtyǵynan, saýatsyzdyqtan týyndap otyrǵan joq pa?
– Bilimsizdik degenimiz ne? Oqymaǵan nadandyq pa? Biraq bulardyń barlyǵy keminde 11 jyl mektep partasynda otyrǵandar ǵoı. Kezinde jeti klasstyq bilimimen el basqarǵan adamdar boldy. Ony tarıhtan bilesizder. Árip tanymaıtyn, mektepte otyrmaǵan aqsaqaldar áldeqaıda aqyldy bolǵan joq pa?
Menińshe, mundaǵy eń úlken kiltıpan – sananyń tómendigi. Sananyń tómendigi neden bastalady? Keshegi jigit týraly da «tártibi durys edi» degen pikirler aıtylyp jatyr. Ol balanyń adasýyna ádebıetti oqymaǵandyǵy dep aıtar bolsaq, bir ǵana jalań sebep bolar edi. Kórkem ádebıetti kóp oqyǵan adam ondaı is-áreketke barmaıtyn da bolar, árıne.
Biraq on bir jyl boıy partada otyrǵanda, mektep baǵdarlamasy boıynsha ádebıet sabaǵynan quryǵanda birneshe shyǵarmamen tanysty ǵoı. Sondyqtan ony saýatsyzdyqtan osyndaı is-áreketke bardy dep aıtýǵa aýzym barmaıdy.
Ras, kezinde bizdiń ádebı shyǵarmalarymyz qoldan qolǵa tımedi. Tipti meniń alǵashqy kitabym 24 myń taralymmen jaryq kórgen edi. Qazir sol taralym eki myńǵa túsip qaldy. «Juldyz» jýrnalynyń taralymy – 240 myń bolatyn. Qonyshyna tyǵyp alyp qoıshylar taýda oqyp júretin edi. Kitap dúkenderinde qazaq kitaptary tolyp turatyn. Kitap dúkeni bolmaǵan jaǵdaıda ortalyq dúkenderdiń bir buryshynda kitaptar satylatyn edi. Tipti kerek deseńiz, úndi shaıyna qosyp, kitap tegin taratylatyn.
Sol sebepti de, kitap oqyǵan adamnyń sanasy ózgeshe qalyptasty. Buzaqylyqtan aýlaq júrdi. Tártipsizdikke kóp uryna qoıǵan joq. Ári ishki tárbıesi bólek qalyptasty. Qazir onyń bári toqtady.
Rasýl Ǵamzatov bir kezde: «Keńes ókimeti ózinen shirkeýdi bólip tastaǵan edi. Al táýelsiz Reseı ádebıetti bólip tastady» degen eken. Ádebıetti bólip tastaý degenimiz – adamdardyń ishki jan-dúnıesiniń degradasıaǵa túsýine ákeledi. Qazir sheneýnikterdiń kóbi kitap oqymaıdy. Mektep bitirdi, joǵary oqýǵa tústi. Olardyń qosymsha bir kitaptyń betin ashpaǵanyna kámil senemin.
Ózi oqymaǵan adam ózgeni qalaı tárbıeleıdi? Olar memlekettegi eń úlken jaýapty adamdar emes pe? Adamdardyń halin biletin, onyń muń-muhtajyna kóz júgirte alatyn adamdar laýazymdy qyzmetke tartylatyn edi buryn. Qazir múldem kerisinshe bop ketti. Buryn ádebıet pen oqyrman birge edi.
Búgin ádebıet pen halyqty bólip tastaǵandaı áser alamyn. Sonyń kesirinen bilimi saıaz, sanasy tómen jastar kez kelgen aǵymǵa, kez kelgen ýaǵyzǵa ilesip kete beredi.
İshki mádenıeti qalyptaspaǵan, baǵyt-baǵdarynan aırylǵan jandar kórseqyzar, ilespe, ýlanǵysh keledi. Ekinshi jaǵynan, turmystyq áleýmettik jaǵdaıy da sebepker bop jatady. Sanany turmys bılegen zamanda «Aqsha tóleımin» dese, keıbir jastar halyqqa qarý kezenýden de taıynbaı kete me dep qaýiptenemin.
– Ádebıetti halyqtan bólip tastaýdyń bir sebebi – jazýshyǵa da kelip tireletin sıaqty. Ótken ǵasyr keńestik keıipkerlerdi tárbıelese, búgingi táýelsiz ádebıette táýelsiz keıipkerler áli týǵan joq. Sonyń bir ushy ádebıettiń oqylmaýyna alyp keldi. Osydan on-jıyrma jyl buryn jazylǵan shyǵarmamen búgingi oqyrmandy tárbıeleý múmkin be?
– Budan keıin ótken ádebıet oqylmaıdy. Oǵan naqty kózim jetti. Ol ádebıettiń jazylyp-jazylmaýynan emes. Jaraıdy, Muhtar Áýezov «Abaı» romanyn búgin jazyp bitirdi delik. Sol romandy jurt talasyp-tarmasyp oqıdy dep oılaısyz ba? Ol kisi romanyn shyǵarý úshin aqsha izdep álek bolyp keter edi. Kitabyn bastyrý úshin, ony ózge tilge aýdarý úshin jantalasar ma edi, kim bilsin?!
Sol romannyń Keńes kezinde jazylyp qalǵanyna qýanamyn. Ol sol zamandaǵy eń úlken oqıǵa boldy da, Lenındik syılyq aldy. Odan keıin álemge tarady. Oǵan sol úshin qomaqty qalamaqy tóledi.
Qazir qalamaqy degen bar ma? Joq. Shyǵarma múldem jazylmaıdy dep aýyzdy qý shóppen súrte almaısyz. Jaqsy shyǵarmalar áli de jazylýda. Maǵaýın «Shyńǵyshanyn» jazdy. Beksultan Nurjekeevtiń «Áı, dúnıe-aı» degen romany shyqty. Buryn da jaqsy shyǵarmalar sırek jazylǵan.
«Juldyzdyń» bir sanynda bir ǵana shyǵarma oqylatyn da, qalǵany jalpylama dúnıeler bolyp ketetin. Kezinde qansha jazýshy tanyldy, qazir de solaı. Odaqqa jeti júzden astam jazýshy múshe bolsa, sonyń alpys-jetpisi ǵana tanymal. Oqýshy ózgergen joq. Tek ómirdi turmys bılep ketkeni bolmasa.
Onyń ústine, kitap oqyp otyrýǵa adamdardyń ýaqyty da jetpeıdi. Kópshilik kúnkóristiń qamymen júr. Teatrǵa barmaǵan jurt «Tamashadan» tabylady. Óıtkeni onda bas qatyryp jatpaıdy. Kúrdeli ádebıetke, kúrdeli shyǵarmaǵa oılanǵysy kelmeıdi. Onyń ústine eki myń taralymmen shyqqan jaqsy roman kimge jetedi?
Olar Beksultannyń «Áı-dúnıe-aı» romanynyń shyqqanynan da habarsyz bolýy múmkin. Sondyqtan, búgingi ádebıet pen oqyrman birige me, birikpeı me, ol jaǵy taǵy belgisiz.
Degenmen, bir nárse aqıqat: ádebıetti kerek etetin urpaq joǵalǵan joq. Taǵy bir másele, ádebıettiń jaǵdaıynyń bulaı tómendeýi bizdiń elimizde ǵana emes. Joǵaryda Rasýl Ǵamzatovtyń pikirin tekke mysalǵa keltirgen joqpyn. Óıtkeni Reseıde de taralym azaıyp ketti. Buryn elý-alpys myńmen taratylatyn kitaptar qazir eki-úsh myńǵa túsip qaldy. Kitap naryǵy múldem joq.
– Damyǵan memleketterde kitap taratý isimen ádebı agentter aınalysady. Máselen, sizdiń «Qarǵyn» romanyńyz shyqty delik. Roman shyqpas buryn agentter onyń nasıhatymen aınalysady. Sol arqyly jazýshy qyrýar paıda tabady. Al jazýshy tek jazýmen aınalysady. Múmkin, sizge ádebı agent qajet shyǵar. Qalaı oılaısyz?
– Ádebı agent bolýy úshin shet elderden úırenetinimiz kóp áli. Biz ony qazir úırene almaıtyn sıaqtymyz. Óıtkeni ol salanyń maıyn ishken, sony jetildire alatyn mamandar kerek. Qur paıda tabamyn degen «jolbıkeler» buǵan jaramaıdy.
Ol tynbaı eńbek etýdi talap etedi. Máselen, meniń ádebı agentim bar delik. Ol áýeli myqty baspamen kelisim-shartqa otyrady. Iaǵnı, kitabymdy aldyn ala satady. Búgingi ádebı agent ony jasaı ala ma? Joq. Ónim bar, biraq sony kim satyp alady? Jańa shyǵarma jazsam, ony tegin alǵysy keletinder kóp. Sońǵy ret shyǵarǵan bir kitabyma 168 myń teńge qalamaqy aldym. Jylaǵym keledi.
– Aýksıonǵa qatysqan shyǵarma satylǵan soń, avtordyń quqyǵy joǵalmaı ma?
– Aýksıonda shyǵarma qansha aqshaǵa baǵalanady? Sol aqsha avtorǵa beriledi. Shyǵarmanyń odan keıingi taǵdyryn jazýshy sheshpeıdi. Bizdiń baspalarda qandaı tendensıa qalyptasqan? Tenderge qatysady. Ol tender jyl bitip jatqan kezde baspaǵa beriledi. Sosyn baspa apaı-topaı shyǵarady da, onyń maǵynasyna, mazmunyna mán berip jatpaıdy.
Bastysy, memleketten bólingen qarjyny aqtasa bolǵany. Menińshe, memlekettik satyp alý júıesin qaıta qaraý qajet sekildi. Ony durys kózqaraspen qalyptastyrmaı, kórkem ádebıettiń hal-ahýaly jaqsarmaıdy.
– Osydan úsh jyl buryn Londonda kitabyńyz shyqty. Londonda pesańyz qoıyldy. Odan qanshalyqty paıda taba aldyńyz?
– Kóp paıda taptym dep aıta almaımyn. Tipti paıda taba almaısyń. Azyn-aýlaq birdeńe túsedi. Ol úshin ádebı agentińniń ózinde qor bolýy kerek. Sonda ǵana baryp ol seniń kitabyńdy taratý isimen aınalysady. Aqshany aqsha tabady.
Kitabyń shyqty delik, ony saýdaǵa shyǵarý isi múldem bólek. Ony kelisim-shart boıynsha jasaıdy. Aqshasynyń qaıtarymy bolmasa, ádebı agent jumys istemeıdi. Shyndyǵyn aıtqanda, sol kitaptyń qansha taralymmen shyqqanyn da bilmeımin. Naryqqa shyqty ma, joq pa, ol jaǵy beımaǵlum. Aǵylshyndar ne isteıdi? Ol óz kitabynyń qaıda, qansha taralymmen shyqqanynan habardar bolyp otyrady. Bizde onyń qalyptasqan mehanızmi joq. Sondyqtan, kitaptan da, spektáklden de habarsyzbyn. Ázirge «sabyr saqtańyz» degen aldamshy úmitpen ómir súrip jatyrmyz.
– «İshki mádenıeti qalyptaspaǵan» kópshilikke arnap, «Mádenıet» jýrnalyn shyǵarý qıyn emes pe?
– «Mádenıetti» shyǵarýǵa úırenip aldyq. Ózimizdiń qalyptasqan avtorlarymyz bar. Buryn azyn-aýlaq aqsha tólep otyrýshy edik. Qazir ol da joq. Qalamaqy toqtap qalǵany qıyn bop qaldy. Avtorlardy tegin ustap otyra almaımyz. Degenmen, jýrnalda aıyna eki nemese úsh jaqsy maqala shyqsa, oqyrmandy tárbıeleýge sonyń ózi zor múmkindik.
– Mádenıet demekshi, sońǵy kezderi Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulyna qatysty daý-damaı kóbeıip ketti. Mádenıet mınıstrine sóz erýi qanshalyqty durys?
– Jalpy, mádenıet mınıstrligi bolǵaly beri daý-damaıdan aýlaq bolǵan emes. Tipti keńestik kezeńniń ózinde Mádenıet salasy daýdan arylmaıtyn. Jurttyń ermek qylatyn salasy da – osy mádenıet jaǵy.
Baıaǵyda repertýarlyq redkollegıa degen boldy. Sonyń mańaıynda pikirtalas tolastamaıtyn. Ázirbaıjan Mámbetovtiń ózin synaýshylar óte kóp boldy. «Repertýarlyq redkollegıany qurtý kerek» dep júrip, sonyń bárin taratyp edi, qazir qaıta shýlap jatyr: «repertýar redkollegıasyn qaıta qurý kerek» dep.
Sol kezdegi daý-damaıdyń kóbi dramatýrgıanyń aınalasynda bolatyn. «Orys teatrlary, ózge teatrlar qazaq dramatýrgterin qoımaıdy» dep shýyldaıtyn top qazir orys teatrynda qazaq shyǵarmasy sahnalanyp jatsa da, úndemeıdi.
Pesalarym Túrkıada, Londonda qoıyldy. Soǵan qýanǵan qazaqty kórgenim joq. Kórdińiz be? Sondyqtan, Mádenıet mınıstrine qatysty daý-damaıdyń bolýy men úshin jańalyq emes. Óıtkeni mundaı daýlar bunymen toqtap qalmaıdy. Arystanbekke deıin de mundaı dúnıeler bolǵan. Budan keıin de bolady.
Kezinde Ermuhamet Ertisbaevty qalaı synadyq? «Qazaqsha bilmeıdi» dedik. Qazaqsha biletin Arystanbek Muhamedıuly kelip edi, ony da san-saqqa júgirtip jatyrmyz. Osylardyń aýzyndaǵy sózdi ańdyp otyra ma, bilmeımin.
Menińshe, Arystanbek osy salada janyn salyp jumys istep júr. Ári qazaqy tárbıe alǵan jigit. Ekinshiden, qazaqy rýhy bar. Úshinshiden, qazaqtyń rýhanı dúnıesi jaqsarsa dep shyryldap júr. Onyń ústine, qazir qarjylyq daǵdarys ta beleń alyp tur. Teatrǵa da, kınoǵa da aqsha jetpeı jatady. Máselen, Qyzylorda oblystyq teatrynda jylyna bes spektákl qoıylatyn bolsa, qazir onyń ekeýin qysqartýǵa májbúr.
– Qadyr Myrza Áliniń «Iirimi» bar. Qalıhan Ysqaq «Kelmes kúnderdiń elesin» jazyp qaldyrdy. Qatar júrgen qalamger dostaryńyz jóninde estelik jazý oıyńyzda bar ma?
– Jazǵym-aq keledi. Asqar Súleımenov týraly «Emıgrantty» jazǵan edim. Sony jalǵastyrsam degen oıym bar. Keıde solarǵa arnap, hat ta jazǵym keledi. Ásirese, Oralhan men Aqseleýge muńymdy shaqsam deımin. «Nege ketip qaldyńdar? Nege erte asyqtyńdar? Bizben birge halyqtyń jaqsylyǵyn da, jamandyǵyn da birge kórýleriń kerek edi ǵoı» dep jazsam deımin.
Olarǵa aıtar oıym, shaǵar muńym bar. Ózegimdi órteıtin dúnıeniń bárin jazyp, aqtarylǵym keledi.Qazir ishtegi yzany tógetin adamym da joq. Sondyqtan, bári mıda pisip jatyr. Qaǵazǵa qashan túsetinin bilmeımin...
Áńgimelesken Gúlzına BEKTAS
«Aıqyn» gazeti
