Árıne munda kez-kelgen dúngendi nemese qazaqty jaý kórip jatqan eshteńe joq. Árbir ulttyń jaqsysy bar, jamany bar. Biraq, halyqtyń kópshiligi ony ultaralyq dep túsindi. Demek, endi memleket halyqtyń bul máseleni nelikten osylaı qabyldaǵanyn taldaý kerek.
Meniń oıymsha, bul jerdegi basty másele - osy ýaqytqa deıin qazaqtyń tilin moıyndamaý. Mundaı jaǵdaı áli bar.
Jańa kórip jatqanymyzdaı, sol jerdegi azamattardyń kóbisiniń tek qana orys tilinde sóılep jatqanynyń ózi bizdiń júrgemizge tıedi. Qazaqta bóten degen sóz bar. Biz bir elmiz, bir jurtpyz, memlekettik tilimiz ortaq. Sol tildik máseleniń ózi keıbir adamdardy osyndaı qarsylyqqa, osyndaı ashý yzaǵa alyp kelgen sıaqty.
Árıne, biz áli onyń sebebin bilmeımiz. Neden shyqty, shyn máninde ulttyq namysqa tıetin bir jaǵdaılar boldy ma, bolǵan joq pa, ol menińshe keıinirek qaralady. Biraq, bılik áli tekserilmeı jatyp ondaı nárse bolǵan joq dep jatyr ǵoı. Menińshe, ondaı jaǵdaıdyń bolýy ábden múmkin. Qysqasy bul - qazaqtyń memleketin moıyndamaǵan sıaqty sıpat bildiredi.
30 jyl ótti. Nelikten ózge dıasporalar bizdiń memlekettik tilimizdi óz memlekettik tili dep, tarıhymyzdy óziniń tarıhy dep túsinip etene aralasyp ketpedi? Qordaıdaǵy qazaq pen dúngen nege osy ýaqytqa deıin aralasyp dos bop ketpedi? Dos bop ketse de nelikten osy másele shyqty? Demek, kókeıde birnárse qaldy ǵoı. Biraq, ol ne nárse? Menińshe, qazir qoǵam da, bılik te osy máseleni zertteýi kerek. Eger biz ony tappasaq, der kezinde jazbasaq, onda bul másele jalǵasa beredi.
Mundaı oqıǵa osy ýaqytqa deıin Shelekte, Malybaıda, Maıatasta, Saryaǵashta boldy. Biz sonyń bárinde boldyq jáne osyny óz kózimizben kórdik. Sondyqtan, maǵan keshe habardan berip jatqanda qaıta-qaıta aıta beretin "Biz saıası ult bolýymyz kerek", "Biz ult emes, memlekettik ult bolýymyz kerek"degen sózder unaǵan joq. "Biz qazaq degen ultpyz" degen máseleni aıtpaıdy da. Eger olaı aıtsaq basqalarǵa jaý sıaqty kórinemiz.
Árıne, biz óziniń bolashaǵyn qazaq elimen baılanystyryp, osy jerde ómir súremiz degen adamdarǵa qushaǵymyz ashyq. Alaıda, bizdiń memleketimizdiń tilin moıyndamasa, bizdiń elimizben óz bolashaqtaryn baılanystyra bilmese, olarǵa jergilikti halyq báribir bóten sıaqty qaraıdy. Menińshe, eń basty másele osy.
Eger erteń halyqpen kezdesýde ákimder orys tilinde sóılese demek, bul máseleni áli bıliktiń túsinbegeni. Sondyqtan bul jerde eń basty másele qazaq tiliniń máselesi. Ony bılik túsinbeı otyr.
"Ult taǵdyry" qozǵalysy umytpasam, 2011 jyldary "Ult aralyq qatynasty jaqsartýdyń joldary" dep arnaıy baǵdarlama ázirlep, Almaty oblysynyń barlyq aýdandarynda kezdesý ótkizip, zertteý jasaǵanbyz. Sonda qazaqtyń ulttyq máselesine qatysty kóptegen máseleni jergilikti ult ókilderiniń qoldaıtynyn kórdik. Qoldamaıtyny da bar. Demek, bizde osy jerde kóptegen túsindirý máselesi áli jetpeıtin sıaqty. Jáne, osyndaı dıasporalar turatyn jerlerge memleket árdaıym monıtorıń jasap otyrýy kerek. Ol jerde onomastıka máselesi, til máselesi taǵy basqa qordalanǵan dúnıelerdi jergilikti bılik úzbeı baqylap, saraptap otyrý kerek. Biz Almaty oblysynda osy máseleni kótergende biraz máselege qanyqtyq. Biraq, ol jasaǵan zertteýimizdi bılik qabyldaǵan joq. Pysqyrǵan da joq. Sondyqtan, mundaı máselelerge toqtamaı monıtorıń júrgizilip turýy kerek.
Iá, munyń ishinde jemqorlyq ta bar. Halyq osyndaı jaǵdaıda "nege qylmys jasaǵan ózge ulttar shyǵyp ketip, qazaqtar sottalyp jatyr" degen renishterin aıtty.Olar da qylmys jasady ǵoı. Demek, bul tikeleı memlekettegi jemqorlyq máselesi.
Keshe biz mynandaı máseleni kórdik. Polısıa jarty saǵat boıy sol dúńgen aýylyndaǵy úsh-tórt jigitti ustaı almaı júrdi ǵoı. Olar polısıalardy urdy soqty, jyqty. Bireýler aıtady, ol polıseıler jaı júrgen joq, qashan aqsha ákep beredi dep júr deıdi. Eger Amerıkada sondaı kezde bir polısıa kelse olardyń bárin oryn-ornyna qoıyp, úsh sekýndtyń ishinde qamap alyp ketedi. Al, ana jerde alysyp júrgen ýaqytta aqsha berseń qutylasyń deıdi.
Osyndaı nárseni oqydym. Jáne onyń durys jazylǵanyn ishteı sezinem.
Úshinshiden, meniń aıtpaǵym, mindetti túrde osyndaı jaǵdaıda jan-jaqtan qazaqtardyń barǵany durys. Olar barǵanda bireýdi urýǵa, órteýge barǵan joq. Olar sol jerdegi 90 paıyz dúngen bolsa, 10 paıyz qazaqqa qoldaý bildirýge bardy. Olar toqtatýǵa bardy. Jáne, bizdiń ultymyzdyń basyna kún týǵan jaǵdaıda bir-birimizdi qoldaý mindetti túrde bolý kerek. Sondyqtan, ol jaqqa barmańdar dep joldy jaýyp qoıǵanmen taǵy kelispeımin.
Taǵy bir aıtpaǵym, osy máselege baılanysty memleket komısıa qurdy. Sol komısıanyń ishinde nege qoǵamdyq uıymdar joq? Nelikten azamattyq qoǵam ókilderi joq? Nelikten táýelsiz jýrnalıser joq? Men osyǵan tańqaldym.
Sebebi bul - qoǵamdyq másele. Nege sol jerge barǵan ulttyq uıymdardyń adamdary joq? Nege "Ult taǵdyry" joq? Nege ol jerde tek assambleıanyń basshylary ǵana otyr.
Dúngen ókili tarapynan eki adam bar ekenin kórdim, ekinshi taraptan eshkim joq. Bul qoǵamdyq másele, al oǵan azamattyq qoǵam aralaspaı otyr. Oblystyq keńes qaıda? Azamattyq aláns qaıda? Basqa ulttyq baǵyttaǵy adamdardyń ókilderi qaıda? Olardyń bári syrtta qaldy.
Sosyn keshe "Habardan" osy máseleni talqylap jatyr. Bárin orys tilinde aıtyp jatyr. Ol meniń ashý-yzamdy qaıta kóteredi. Óıtkeni maǵan olardyń ne aıtyp jatqany túsiniksiz. Men jaǵamdy ustadym. Olar kimge aıtyp jatyr sonda? Olar qazaqtarǵa nege orys tilinde aıtyp jatyr? Biz qazaq memleketimiz ǵoı. Múldem túsiniksiz.
Al, qurylǵan úkimettik komısıa beıtarap sheshim shyǵarady dep aıta almaımyn. Óıtkeni, bılik halyqtyń seniminen aırylyp qalǵan. Sondyqtan, olar azamattyq qoǵam ókilderin qosýdan qorqady. Sonymen, qazaq tildi azamattyq qoǵam bul jerde syrtta qaldy.
Biraq, qaıtalap aıtamyn, eger memlekettik til óziniń tuǵyryna qonbaıtyn bolsa, qazaqtyń ishindegi qyjyl báribir qalady.
Dos Kóshim
Derekkóz: Abai.kz
