"Bárimizdi bir suraq mazalaıdy. Nege bizdiń teńgeniń kýrsy qaıta-qaıta qubyla beredi? Jáne nege teńge kúsheıgennen góri kóbirek álsireıdi? Sosyn bul kýrsty kim bekitedi? Ol jalpy qaıdan paıda boldy? Mysaly6 búgin teńgeniń baǵamy 541,45 bolady dep kim sheshti? Mundaı kýrsty biz qaıdan aldyq? Sosyn nege kórshi Qyrǵyzstan, Ázirbaıjan sıaqty elderdiń valútasy óte turaqty, al bizdiń teńge nege turaqsyz? Mine, halyqty eger asyqpaı jón surasaq, osyndaı suraqtar tolǵandyrady" degen qarjy salasynyń mamany Aıbar Oljaev bul saýaldarǵa aqyryndap boılaı otyryp, egjeı-tegjeı jaýap beredi, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Aldymen ol valúta naryǵyndaǵy qazirgi ahýalǵa toqtalady.
"Qyrkúıektiń qorytyndysy boıynsha teńge baǵamy 1 AQSH dollary úshin 549,07 teńgege deıin álsiredi. Iaǵnı, bir aıda teńgeniń qulaý kórsetkishi 1,9% paıyz boldy. 2025 jyldyń basynda teńge baǵamy dollarǵa shaqqanda 526,11 bolǵany este. Al búgin Qazaqstan qor bırjasynda kýrs 541,45 kórsetip tur. Sonda jyl basynan beri teńge shamamen 2,9 paıyzǵa álsiregen", dep jazady Aıbar Oljaev Facebook-taǵy paraqshasynda.
Sóıtken ol teńgeniń baǵamy turaqty bolyp keletin kórshi elderdiń ulttyq valútalarynan basty aıyrmasyna jekeleı toqtalady.
"Teńgeniń bizdi qorshap turǵan kórshi elderdiń valútasynan basty aıyrmashylyǵy – teńge erkin aınalymdaǵy tolyq konvertteletin halyqaralyq valúta. Biz sanaly túrde osyndaı sheshim qabyldaǵanbyz. Sonyń arqasynda kóptegen ishki jáne syrtqy ınvestorlar bizdiń bırjaǵa kelýde, jumys isteýde. Iaǵnı, teńgeniń óz ómiri bar, al onyń baǵamyn naryq bekitedi. Mysaly, Ázirbaıjan men Qyrǵyzstannyń valútalary targettelgen kýrs rejıminde, ıaǵnı erkin valúta emes, olardyń bıligi manat pen som baǵamyn bekitip otyrady. Endi men ár valútanyń sıpattamasy men qazirgi jaǵdaıyn túsindireıin. Teńge dál qazir – TMD aýmaǵynyń basty valútasy. Sebebi ol erkin konvertteledi. Sondyqtan teńgeniń kýrsyn eshkim arnaıy bekitpeıdi", - deıdi maman.
Aqsha baǵamyn aıqyndaıtyndar kimder?
Al aqsha baǵamy Qazaqstan qor bırjasyndaǵy (KASE) alyp-satý nátıjesinde belgili bolady. Qazaqstan qor bırjasynda valútalyq saýda-sattyq alańshasy degen bar. Teńgeniń dollarǵa shaqqandaǵy baǵamy sol alańshadaǵy USD/KZT juby saýdasynyń qorytyndysy boıynsha anyqtalady. Tańǵy saýda sesıasy Astana ýaqytymen saǵat 10:15-te bastalyp, 11:00-de aıaqtalady. Sonymen birge, túski jáne keshki sesıalary bar. Demek saǵat 11-00-den keıin sol kúngi teńgeniń alǵashqy naryqtyq baǵamy anyqtalady. Al sol kúnniń qorytyndy kýrsy keshki sesıa aıaqtalǵan 17-00 saǵattan keıin belgili bolady. Osy saýda-sattyqqa bankter, shetel valútasymen operasıa jasaıtyn túrli kompanıalardyń tapsyrmasyn oryndaıtyn brokerler, valúta aıyrbastaý fırmalarynyń ókilderi qatysady. Orta eseppen, qazirgi tańda valúta bırjasynda 33 belsendi oıynshy bar. Bankter de osy tizimge kiredi. Osy naryqtyq qatysýshylar tarapynan jasalatyn suranys pen usynys kólemi teńgeniń kún saıynǵy qubylýyna áser etip, onyń baǵamyn anyqtap otyrady.
"Bıyl orta eseppen USD/KZT jubynda bir kúnde 220 mıllıon dollarǵa saýda-sattyq operasıa jasalyp júr. Bir aıda shamamen 20 jumys kúni bar dep eseptesek, bıylǵy alǵashqy 9 aıda teńgeniń dollarmen alys-beris aınalymy 39-40 mıllıard dollarǵa jetkendigin eseptep shyǵarýǵa bolady. Teńgeniń kýrsy dollardy satyp alý/satýdyń Qazaqstan qor bırjasyndaǵy saýda-sattyqta tirkelgen ótken eń tómengi baǵasy men eń joǵarǵy baǵasynyń ortaq máninen quralady. Mysaly, eń tómengi mámile bir dollarǵa 545,86 teńge, al joǵarǵy mámile dollaryna 549,07 bolsa, osy ekeýin qosyńyz da, ekige bólińiz. Sonda teńge quny sol sesıa nátıjesinde 547,46 bolyp belgilenedi. Bırjalyq stakan degen uǵym bar. Eger bırjada oıynshylar dollardy kóbirek alyp jatsa, onda dollarǵa suranys kóp bolyp, onyń kýrsy ósedi. Kerisinshe teńgege suranys kóp bolsa, demek teńge kúsheıedi degen sóz. Bári taza naryq", dep sózin tolyqtyrady Oljaev.
Onyń aıtýynsha, osy teńgeni basyp shyǵaratyn Ulttyq Bank onyń baǵamyn targetteý, ıaǵnı kýrsty retteý rejıminen 10 jyl buryn ketip qalǵan. Qazir Ulttyq bank ınflásıany targetteý rejıminde jumys isteıdi. Iaǵnı basty baǵyty – ınflásıany belgili bir shek aıasynda ustap turý. Bir sózben aıtqanda, teńge taǵdyry naryqtyń jeke qolyna berildi. Al memleket bar kúshin tek ınflásıaǵa salady.
Memlekettiń "ıntervensıa" dep atalatyn "rychagy" bar
"Bul óte jaqsy. Sebebi, buǵan deıin birneshe ret oryn alǵan kútpegen devalvasıalardan keıin halyqtyń teńgege degen senimi joǵalyp ketken bolatyn. Al devalvasıalar, áý basta, teńgeni naryq emes, memleket ózi rettep otyrǵandyqtan boldy. Iaǵnı, onyń kýrsy jasandy túrde, túrli saıası naýqandarǵa, mysaly Nazarbaevtyń saılaýy qarsańynda, soǵan qatysty qoldan ustalyp otyrdy. Teńgeni qoldan ustap turý óte qymbatqa túsedi. Oǵan bir aıda 2-3 mıllıard dollar kerek. Ashyǵyn aıtý kerekpiz, mysaly 2014-2015 jyldary bizde memlekettiń altyn-qor rezervinen, shamamen 20 mıllıard dollar bosqa jaǵylyp ketti. Endi naryq jaǵdaıynda memleket teńge baǵamyna rezervterin qurtpaıtyn bolady. Biraq bul memleket qor naryǵynda valútalyq operasıalarmen aınalyspaıdy degen sóz emes. Mysaly, Ulttyq Qordan respýblıkalyq búdjetke qarjy aýdarǵanda, bırjada qordan kelgen dollardy teńgege aýystyrý qajet bolady. Onyń is-qımyl kestesi aldyn-ala jarıalanady. Naryq qatysýshylary bárin kórip, baqylap júredi. Iaǵnı, memleket valúta naryǵynda kútpegen is-qımyldar jasamaıdy. Odan bólek, Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory kerisinshe halyqtan teńgeleı jınalǵan zeınetaqy salymdaryn bekitilgen grafık boıynsha dollarǵa aýystyryp otyrady. Onymen birge, Ulttyq Bank altyn operasıalaryn aınalaıdy. Ol ne degen sóz? Elimizdegi altyn óndirýshi kompanıalar sol altyndaryn Ulttyq Bankke ótkizýge mindetti. Ulttyq Bank olarmen teńgemen eseptesedi. Sol ýaqytta, naryqta basy artyq teńge massasy kóbeıip, ınflásıa kúsheımeýi úshin Ulttyq Bank sol altynnyń naryqtyq qunyn dollarmen bırjaǵa shyǵarady, ıaǵnı alǵan altynyna parapar dollardy bırjada satady", dep jazady maman jelide.
Onyń aıtýynsha, sonda memleket te kúndelikti rejımde osy bırjanyń qatysýshysy bolyp tabylady. Memleket eki jaǵdaıda, Ulttyq Qor aqshasyn búdjetke aýdarǵan kezde jáne altyn operasıalaryn aınalaý kezinde dollardy satady. Al Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qoryna dollar kerek kezde, kerisinshe dollardy satyp alady. Kúndelikti rejımde memlekettiń bırja operasıalaryndaǵy úlesi shamamen 12-13 paıyz bolady. Qalǵany naryqtiki.
"Biraq memlekettiń "ıntervensıa" dep atalatyn rychagy bar. Ol óte sırek qoldanylady. Eger bırjada dúrbeleń týyndap, ınvestorlar qashyp, teńge "shok" ustap, baǵasy tómen quldyraıtyn bolsa, Ulttyq Bank birden óziniń rezervindegi dollarlardy kóp kólemde satyp, ıntervensıa jasaıdy. Sonysymen teńge baǵasyn turaqtandyrady. Bul ýaqyty shekteýli, bir rettik amal bolyp tabylady. Sebebi, ıntervensıa jasaı bersek, onda biz teńge qunyn qolymen ustap turatyn rejımge qaıta oraldyq degen sóz. Al kúnine 200 mıllıon dollar jaǵyp otyrý aqylǵa syımaıtyn nárse ǵoı", - dedi ol.
Teńge bıyl nege álsireýde?
Eger elge ımport kóp keletin bolsa, onda bizdegi bırjada dollarǵa suranys kóp bolady. Sebebi, ımporterlerge syrttan taýar satyp alý úshin dollar kerek. Al eksporttyq túsim ımporttan artyq bolatyn bolsa, tıisinshe teńgeniń pozısıasy jaqsy bolady. Bizdiń negizgi eksporttyq túsim munaı baǵasynan keledi. Eger munaı baǵasy arzandasa, bizge eksporttan keletin munaı dollarlary azaıady. Munaı kompanıalarynyń salyq pen jalaqy tóleý úshin bırjada dollar satatyn operasıalarynyń kólemi qysqaryp qalady. Onda bırjada teńgege degen suranys azaıyp, bırjalyq stakan dollardyń qúnyn kóterip, teńgeni kerisinshe túsire bastaıdy.
"Munaıdan keıingi faktor – rúbl. Teńge men rúbldi birneshe mıllıard dollarlyq eksport pen ımport baılanysy ustap tur. Sondyqtan rúbl qulasa, bırjadaǵy oıynshylar psıhologıalyq turǵyda teńgeniń de qulaýyn kútedi de, teńgeniń barlyǵyn qutylý úshin asyǵyp bırjada sata bastaıdy. Úshinshi faktor – maýsymdyq qubylystar. Jyl saıyn 4 ret júretin salyq aptasy kezinde kompanıalar salyq tóleý úshin dollarlaryn teńgege aıyrbastaı bastaıdy. Ol kezde teńge kúsheıedi. Jáne jazǵy demalys pen qysqy jańa jyldyq demalys maýsymy aldynda halyq shetelge shyǵý úshin dollardy aıyrbastaý beketinde kóptep ala bastaıdy. Sol kezde teńge álsirep, dollar kúsheıedi", - deıdi maman.
Ulttyq Banktiń resmı baǵamy ne úshin kerek?
Al eger teńge baǵamyn naryq saýdasy anyqtap rettese, biz estip júrgendeı Ulttyq Bank nege ár kúnniń óziniń resmı kýrsyn bekitedi? Onyń naqty sebebi bar:
"Ulttyq Banktyń valúta baǵamy bırjadaǵy naryqtyq baǵamǵa sáıkes bekitiledi. Bizdegi ishki operasıalar, tólemder teńgemen júretindikten, resmı kýrs shetel valútasymen kelgen tabysqa teńgeleı salyq tólegende, basqa da tólemder júrgizgende qajet bolady. Barlyq esep-aıyrysýlar osy resmı baǵamdy esepke ala otyryp júrgiziledi. Mysaly siz 18 qarashada dollarmen paıda taptyńyz. Odan teńgeleı salyq tóleý kereksiz. Sizge osyny esepteý úshin naqty bekitilgen resmı kýrs kerek".
Nege osy Qyrǵyzstan men Ázirbaıjanda som men manattyń kýrsy ózgermeıdi?
Dál qazir Qyrǵyzstanda somnyń dollarǵa shaqqandaǵy kýrsy - 87,45. 2010 jyly som baǵamy dollaryna 44,7 bolǵan. 15 jylda som da dollarǵa shaqqanda 95 paıyzǵa qunsyzdandy. Al teńge dollarǵa sońǵy 15 jylda 370 paıyzǵa qunsyzdanǵan. Som men teńge baǵamynyń qunsyzdanýy arasyndaǵy aıyrmashylyq eki eldiń ekonomıkalyq qurylymy men soǵan sáıkes tańdalǵan valútalyq rejımine baılanysty. Muny tereńirek túsindire keteıin.
"Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń ekonomıkasyn absolútty sıfrlarmen salystyrýǵa bolmaıdy. 2024 jyldyń qortyndysy boıynsha bizde ishki jalpy ónim 295 mıllıard dollar, al Qyrǵyzstanda 17,5 mıllıard dollar boldy. Bizdiń ekonomıkamyz kórshi elden 27 ese úlken. Sondyqtan barlyq salystyrýlardy proporsıonaldy boıynsha qaraǵan durys. Qyrǵyzstan ımporter el. Iaǵnı, onyń syrtqa eksport satyp aqsha alǵanynan, syrttan ımport qabyldap aqsha jaratýy kóp. Sondyqtan Qyrǵyzstanda syrtqy saýda balansy mınýsta. Qazaqstan kerisinshe eksporter el. Bizdegi eksport ımporttan artyq. Qyrǵyzstannyń álemmen taýar aınalymynyń shamamen 76 paıyzyn ımport quraıdy. Demek, som quldyrasa, Qyrǵyzstanda bári avtomatty túrde qymbattamaq. Mundaı jaǵdaıda, halyqtyń kem degende ortasha jaǵdaıyn qamtamasyz etý úshin somnyń kýrsyn qatań ustap turý kerek. Qyrǵyzstanǵa somnyń aınalymy shekteýli, ımporty kóp, halqy azǵandaı bolǵandyqtan, somdy qoldan ustap turǵan durys. Sebebi, olardyń ımporty 12,2 mıllıard dollar, al eksporty 3,8 mıllıard dollar. Qyrǵyzstanda som bizdegi teńge sıaqty ashyq bırjada satylyp, aıyrbastalmaıdy. Olar mysaly somdy dollarǵa valútty svop operasıalary arqyly konvertteıdi. Olarda bir jylda osy svop operasıalarynyń kólemi shamamen 40 mıllıon dollar. Al Qazaqstanda teńge-dollar saýda-sattyǵynyń kólemi bir kúnde 220 mıllıon dollar. Nemese jylyna 53 mıllıard dollar. Masshtab aıyrmashylyǵyn sezgen bolarsyzdar. Qyrǵyzstan úshin somnyń kýrsyn ózgertpeı ustap turý úshin bir jylda 25 mıllıon dollar jetip jatyr. Al biz mysaly, teńgeni erkin aınalymnan shyǵaryp alyp, kýrsyn memleket ózi tyrp etkizbeı ustap turamyz dep sheshsek, onda bizge jylyna tek qana teńge baǵamyn ustap turý úshin 30 mıllıard dollar kerek. Sondyqtan Qazaqstanǵa teńgeniń erkin naryqta, ashyq valúta bolǵany tıimdi. Al Qyrǵyzstannyń qazirgi jańdaıynda, olarǵa som baǵamyn qoldan ustap turǵan durys. Sebebi, qyrǵyz ekonomıkasy erkin konvertteletin som rejımine shydaı almaıdy", dep qarjy mamany eki el arasyndaǵy sıfrlyq aıyrmalardy alǵa tartady.
Qyrǵyzstan men Ázirbaıjan "kýrs targeti" rejıminde, al Qazaqstan "ınflásıa targeti" rejıminde jumys isteıdi. Iaǵnı, monetarly bılikteri, bir sózben aıtqanda Ortalyq bankteri ártúrli, biraq ózderine qolaıly jáne qısyndy baǵyt tańdaǵan.
"Ázirbaıjan manaty týraly aıta ketsem. Bir ret devalvasıa jasap alǵan 2014 jyldan beri manat baǵamyn Ázirbaıjan Ortalyq banki belgili bir naqty korıdorda ustap otyrady. Qazir ol bir dollarǵa 1,7 manat. Sonǵy jyldary baǵamdy osy korıdorda ustap otyrý úshin Ortalyq bank shamamen jylyna 2 mıllıard dollar shyǵyndap keledi. Biraq eger munaı baǵasy barreline 60 dollardan arzandap ketse, onda tólem balansynyń profısıti nasharlap, ıntervensıaǵa qajet qarjy 3 mıllıard dollarǵa deıin artýy múmkin. Meniń boljaýymsha, bıyl munaı barreline 69 dollar deńgeıinde bolǵandyqtan, Ázáirbaıjan Ortalyq banki manat kýrsyn ustap turý úshin osy jyly 2,5 mıllıard dollar jaǵýy tıis. Bul olarǵa kýrsty erkin aınalymǵa jibergennen kóri tıimdi. Endi qarańyzdar. Teńge – halyqaralyq, aımaqtyq ashyq valúta. Ony TMD-nyń dollary dese de bolady. Al som men manat jabyq ishki valúta dep sanalady. Qazaqstan óziniń bırjasyn, qarjylyq arhıtektýrasyn ekstensıvti formatqa, ıaǵnı ashyq, syrttan kez-kelgen ınvestor qatysa alatyn qylyp, halyqaralyq ıntegrasıa prınsıpterine negizdep jasaǵan. Osy arqyly teńgelik operasıalar masshtabyn úlken qyldyq. Bizdiń qarjylyq quraldardy sheteldik ınvestorlar qýana alady. Bunyń bárine belgili bir mınýsy – teńge syrtqy shoktarǵa óte sezimtal. Biraq biz óz tańdaýymyzdy durys jasadyq. Endi ishki ekonomıkamyz ben óndirisimizdi kúsheıtip alsaq, teńgeniń qýaty eselene túsedi", - deıdi Oljaev.
Onyń pikirinshe, dál qazir Qazaqstanǵa teńgeniń dollarǵa shaqqanda tym kúshti bolýy kerek emes. Ásirese, úkimetke. Biz jyl saıyn zeınetaqy tóleýge kerek 2 trıllıon teńgeni Ulttyq qordan, ıaǵnı munaıdan túsken dollardan alamyz. Sonda qazirgi kýrspen 3,6 mıllıard dollar jumsaımyz. Eger dollar 120 teńge tursa ne bolar edi? Bizde onda tek zeınetaqyǵa jylyna 16,6 mıllıard dollar qajet bolady. Bizdiń búdjet te, Ulttyq qor da tez sarqylyp, memleket defolt jarıalar edi.
17 adam keremet dıvıdend aldy, al halyq bir sátte 80 paıyzǵa kedeı bola tústi
"Ashyq moıyndaý kerek, óz valútamyzǵa qıanat kórsetken kezderimiz az bolmady. Sondyqtan barlyǵyn álemdik naryqtar men syrtqy qubylystarǵa ǵana baılanystyryp kórermendi aldaǵym kelmeıdi. Teńge tamyryna jeke múdde jolynda ishten balta shapqandar da kezdesti. "Keıingi Nazarbaev" dáýirinde, ıaǵnı 2010-2015 jyldary biz úlken qatelikter jiberdik. Qazirgi turǵydan alǵanda monetarly qatelik dep aıtamyz ǵoı, biraq ol kezde Nazarbaevqa jaqyn olıgarhtyq toptar joǵary bılikti teńge devalvasıasyna májbúrlep, sodan úlken dıvıdendter alǵany jasyryn emes. Munaı, gaz, metal, kómir eksporttaǵan iri qarjylyq toptar valútalyq túsimdi ózara kelisip shoǵyrlandyryp aldy da, túnde úlken kabınetke kirip shyǵyp, teńgeni qoldan quldyratyp, artynan birshama dollar satyp, bankterdegi teńgelik kredıtterin, kásiporyndar qaryzdaryn, jumysshylar aılyǵy syndy barlyq máselelerin sheship tastady. Shamamen 17 adam keremet dıvıdend aldy, al 19 mıllıon Qazaqstan halqy bir sátte 80 paıyzǵa kedeı bola tústi. Bir jaýapty tulǵanyń "devalvasıa týraly ózim jańa ǵana bildim" dep qatyratyny da osy kez. Teńge 2014 jyldyń basynda 20 paıyzǵa, odan erkin aınalymǵa ketkennen keıin taǵy 30 paıyzǵa quldyrady. Osy kezde ekonomıkany saıasat belden basyp, taǵy úlken qatelik jasadyq. Teńgeni erkin aınalymǵa jibergennen keıin onyń tolyq fýndamentaldy naryqtyq deńgeıine qulap bitýin kútý kerek edi. Sol kezde 400-ge qulasa da, qazannyń túbine jetip, ózi toqtap, ary qaraı tolyq naryqtyń qolyna ótip keter edi. Oǵan saıası batyldyq jetpeı, 2015 jyldyń sáýirinde ótken Nazarbaevtyń kezekten tys saılaýynyń aldynda halyqty dúrliktirmes úshin 2014 jyldyń kúzinen 2015 jyldyń kóktemi aralyǵynda teńgeni ustap turý úshin rezervten 20 mıllıard dollardan astam valúta jaǵylyp ketti. Saılaý ótkennen keıin bir aı bolmaı jatyp, teńge báribir qulady. Biz bolmaıtyn jerde rezervten aıryldyq. Qazir osy artyq 20 mıllıard dollar eki jyldyń búdjettik defısıtti jabýǵa ońaı jeter edi", degen maman ótken tarıhqa da kóz júgirtedi.
Sondyqtan teńgeniń qazirgi problemalarynyń 30 paıyzy ótken dáýirdiń qateligi. Ol búkil ekonomıkalyq agentterdiń, ıaǵnı kompanıalardyń, ınvestorlardyń, halyqtyń teńgeden qorqyp qalýyna, oǵan senimsizdikpen qaraýyna alyp keldi. Qıt etse valúta aıyrbastaý beketine júgirý, uzaq pozısıadaǵy kapıtaldy teńgede ustamaý, teńgeni tek qysqamerzimdi operasıalarda qoldaný ádeti osydan paıda boldy.
"Biz munyn zardabyn uzaq ýaqyt tartyp kele jatyrmyz. Teńge kýrsynda teńgege degen psıhologıalyq senim de úlken ról oınaıdy. Al jalpy endi teńgeniń turaqty bolýy úshin bizge teńgeni naryqtyq erkin aınalymda ustaı otyryp, ishki óndirisimizdi kúsheıtýge baryn salý kerek. Dál qazir munaı baǵasy qulamaı tura tursa, bizde ishki óndiris kóbeıse, onda teńge óziniń bir turaqty korıdoryn tabady da sonyń ishinde uzaq jyldar boıy júre beredi. Jáne biz oǵan memlekettiń aqshasyn, rezervin qurtpaıtyn bolamyz. Bul eń durys, eń tıimdi jol. Bastysy ótkenniń qateligin qaıtalamaıyq. Dál qazir teńgeniń bolashaǵy kúshti bolyp tur. Sebebi biz ulttyq valútany aýyr, shok jaǵdaıyndaǵy transformasıadan ótkizip aldyq. Kóp elder buǵan tipti daıyn emes. Teńge eń aýyr joldy ótip ketti de, onyń erkin valúta ekenine biz de, halyqaralyq qaýymdastyq ta úırenip aldyq. Osymen barlyǵyn túsindirgen sıaqtymyn. Al 1 dollar 600 teńgege bara ma degen suraqqa bıyl ondaı senarı bolmaıtyn sıaqty dep jaýap berer edim", - deıdi Aıbar Oljaev.
