Jahandaný dáýirinde dinı áralýandylyq pen mádenıetter arasyndaǵy ózara yqpaldastyq qaýipsizdiktiń jumsaq ólshemderimen baılanysty jańa kún tártibin qalyptastyrdy. Osyndaı jaǵdaıda dinaralyq kelisim qoǵamdyq turaqtylyqty nyǵaıtýǵa, radıkaldanýdyń aldyn alýǵa jáne beıbit qatar ómir súrý mádenıetin ornyqtyrýǵa yqpal etetin mańyzdy quralǵa aınaldy.
Qazaqstan postkeńestik keńistikte zaıyrly konstıtýsıalyq negiz ben ınstıtýsıonaldyq tetikterdi ushtastyra otyryp, konfesıaaralyq dıalogtyń erekshe modelin qalyptastyrdy jáne ony halyqaralyq deńgeıge shyǵardy. Bul modeldiń negizinde ar-ojdan bostandyǵyn qamtamasyz etetin Konstıtýsıa qaǵıdalary, dinı qyzmetti retteıtin arnaıy zańnamalyq baza jáne álemdik deńgeıde tanylǵan turaqty dıalog alańy – Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sıezeri bar.
Qazaqstannyń dinaralyq kelisim úlgisi, eń aldymen, quqyqtyq aıqyndyǵymen erekshelenedi. Konstıtýsıanyń 22-baby árkimniń ar-ojdan bostandyǵyn tanıdy, al «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zań dinı uıymdardyń quqyqtary men mindetterin, memlekettik retteýdiń shekterin jáne qoǵamdyq qaýipsizdikpen úılesimin belgileıdi. Mundaı quqyqtyq negiz dinı áralýandylyq pen qoǵamdyq tutastyq arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýǵa múmkindik beredi.
Sonymen birge Qazaqstan halyqaralyq deńgeıdegi dıalog ınfraqurylymyn júıeli túrde damytty. 2003 jyldan beri úsh jyl saıyn ótkizilip kele jatqan Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sıezeri 11 qyrkúıek oqıǵalarynan keıin órkenıetaralyq shıelenis qaýpi kúsheıgen kezeńde usynylǵan bastama retinde paıda boldy jáne 20 jyl ishinde bedeldi jahandyq platformaǵa aınaldy. Bul alańnyń damý baǵyty men maqsaty Sıeziń 2023–2033 jyldarǵa arnalǵan Tujyrymdamasynda aıqyndalyp, onyń turaqtylyǵy men mazmundyq sabaqtastyǵy qamtamasyz etildi.
Sonymen qatar dinaralyq kelisimniń empırıalyq negizin el ishindegi konfesıalyq alýandyq kórsetkishteri qýattaıdy: Qazaqstanda 18 konfesıany qamtıtyn 3999 dinı uıym jáne 3788 dinı ǵımarat tirkelgen. Bul qurylym dinı sýbektilerdiń zańdy qyzmetin atqarýyna jáne dinı qajettilikterin ınstıtýsıonaldyq deńgeıde qanaǵattandyrýyna múmkindik beredi.
2022 jyly Qazaqstannyń bastamasymen ótken VII Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezi 50 elden 100-den asa delegasıany jınap, dinaralyq dıalogtyń jahandyq taqyryptaryn jańǵyrtty. Sıez qorytyndysynda qabyldanǵan Qorytyndy deklarasıa dinaralyq tatýlyqty, adam qadir-qasıetin, dinı tózimdilikti jáne radıkaldanýǵa qarsy ımýnıtet qalyptastyrý qaǵıdattaryn naqty tujyrymdady. BUU Bas Assambleıasynyń 77-sessıasynda Deklarasıanyń resmı qujat retinde taratylýy onyń halyqaralyq yqpalyn kúsheıtti. Bul qadam Qazaqstan modeliniń halyqaralyq-quqyqtyq prosestermen úılesimin jáne BUU ınstıtýttarynyń qundylyqtarymen úndestigin kórsetti.
2019 jyly Almatyda IýNESKO qamqorlyǵyndaǵy Mádenıetterdi jaqyndastyrý jónindegi halyqaralyq ortalyq (ICRC) quryldy. Bul sheshim ortalyq IýNESKO qurylymymen resmı kelisim arqyly bekitildi. Atalǵan mekeme ǵylymı, bilim berý jáne saraptamalyq baǵyttarda jumys istep qana qoımaı, Qazaqstannyń mádenıetaralyq jáne dinaralyq dıalogty ǵylymı-ádistemelik deńgeıde damytýyna yqpal etip otyr. Búginde ol óńirlik ári jahandyq mańyzy bar ınstıtýttardyń birine aınaldy.
BUU Bas Assambleıasy sheńberinde de konfesıaaralyq dıalogty qoldaýǵa arnalǵan turaqty rezolúsıalar qabyldanýda. Máselen, 71-sessıada (A/RES/71/249), 74-sessıada (A/RES/74/23) jáne 78-sessıada (A/RES/78/129) qabyldanǵan qujattar memleketterdi dinaralyq jáne mádenıetaralyq ózara túsinistikti damytýǵa, tájirıbelik sharalardy keńeıtýge úndeıdi. Bul qujattar Qazaqstan usynǵan dıalogtyq tásildermen mazmundas jáne olardy jahandyq deńgeıde normalanǵan qundylyqtar qataryna engizedi.
Qazaqstan tájirıbesiniń praktıkalyq máni úsh qyrdan kórinedi. Birinshiden, turaqty kópjaqty dıalog alańy – Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń Sezi – dinı kóshbasshylar men halyqaralyq uıymdar arasyndaǵy senim arnasyn qalyptastyrdy. Bul alań daǵdarys kezeńderinde moraldyq baǵdar usynyp, shıelenis rıtorıkasyn jeńildetýge yqpal etedi.
Ekinshiden, ishki saıasattyń derektik bazasy – tirkelgen dinı uıymdar men ınfraqurylymnyń keńeıýi – memleket tarapynan dinı áralýandylyqty quqyqtyq sheńberde ustap, ekstremızmniń aldyn alýǵa baǵyttalǵan profılaktıkalyq sharalardyń júıeli júrgizilip otyrǵanyn kórsetedi. Mundaı tetikter qoǵamdaǵy ıdeologıalyq bólinýdi tómendetýge baǵyttalǵan.
Úshinshiden, IýNESKO qamqorlyǵyndaǵy ortalyq (ICRC) arqyly júzege asatyn ǵylymı-bilim berý jobalary (zertteýler, oqý-ádistemelik baǵdarlamalar, saraptamalyq jıyndar) óńirlik deńgeıde bilim transferin qamtamasyz etedi. Instıtýsıonaldyq bilim men tájirıbeni júıeleý basqa memleketter úshin «modelden – praktıkaǵa» kóshýge múmkindik beredi.
Qazaqstannyń dinaralyq kelisim modeli – quqyqtyq aıqyndyq, ınstıtýsıonaldyq dıalog jáne halyqaralyq kópjaqtylyq toǵysqan keshendi tájirıbe. VII Sıeziń Qorytyndy deklarasıasynyń BUU Bas Assambleıasynyń 77-sessıasynda resmı qujat retinde taratylýy bul tájirıbeniń jahandyq normatıvtik dıskýrsqa enip otyrǵanyn dáleldeıdi. Al IýNESKO qamqorlyǵyndaǵy ortalyqtyń qyzmeti modeldiń ǵylymı-ádistemelik áleýetin kúsheıtip, ony taratý múmkindigin arttyrady. Demek, Qazaqstan úlgisi – dinı áralýandylyq jaǵdaıynda qoǵamdyq turaqtylyqqa qol jetkizýdiń jáne mádenıetaralyq túsinistikti ınstıtýsıonaldandyrýdyń ozyq úlgileriniń biri.
Jasmın Saǵıdanova,
Qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń jetekshi menejeri
