جاھاندانۋ داۋىرىندە ءدىني ءارالۋاندىلىق پەن مادەنيەتتەر اراسىنداعى ءوزارا ىقپالداستىق قاۋىپسىزدىكتىڭ جۇمساق ولشەمدەرىمەن بايلانىستى جاڭا كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىردى. وسىنداي جاعدايدا ءدىنارالىق كەلىسىم قوعامدىق تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا، راديكالدانۋدىڭ الدىن الۋعا جانە بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن ورنىقتىرۋعا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى قۇرالعا اينالدى.
قازاقستان پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە زايىرلى كونستيتۋسيالىق نەگىز بەن ينستيتۋسيونالدىق تەتىكتەردى ۇشتاستىرا وتىرىپ، كونفەسسياارالىق ديالوگتىڭ ەرەكشە مودەلىن قالىپتاستىردى جانە ونى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعاردى. بۇل مودەلدىڭ نەگىزىندە ار-وجدان بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋسيا قاعيدالارى، ءدىني قىزمەتتى رەتتەيتىن ارنايى زاڭنامالىق بازا جانە الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان تۇراقتى ديالوگ الاڭى – الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى بار.
قازاقستاننىڭ ءدىنارالىق كەلىسىم ۇلگىسى، ەڭ الدىمەن، قۇقىقتىق ايقىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. كونستيتۋسيانىڭ 22-بابى اركىمنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىن تانيدى، ال «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ ءدىني ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن، مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ شەكتەرىن جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكپەن ۇيلەسىمىن بەلگىلەيدى. مۇنداي قۇقىقتىق نەگىز ءدىني ءارالۋاندىلىق پەن قوعامدىق تۇتاستىق اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن بىرگە قازاقستان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ديالوگ ينفراقۇرىلىمىن جۇيەلى تۇردە دامىتتى. 2003 جىلدان بەرى ءۇش جىل سايىن وتكىزىلىپ كەلە جاتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى 11 قىركۇيەك وقيعالارىنان كەيىن وركەنيەتارالىق شيەلەنىس ءقاۋپى كۇشەيگەن كەزەڭدە ۇسىنىلعان باستاما رەتىندە پايدا بولدى جانە 20 جىل ىشىندە بەدەلدى جاھاندىق پلاتفورماعا اينالدى. بۇل الاڭنىڭ دامۋ باعىتى مەن ماقساتى سەزدىڭ 2023–2033 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا ايقىندالىپ، ونىڭ تۇراقتىلىعى مەن مازمۇندىق ساباقتاستىعى قامتاماسىز ەتىلدى.
سونىمەن قاتار ءدىنارالىق كەلىسىمنىڭ ەمپيريالىق نەگىزىن ەل ىشىندەگى كونفەسسيالىق الۋاندىق كورسەتكىشتەرى قۋاتتايدى: قازاقستاندا 18 كونفەسسيانى قامتيتىن 3999 ءدىني ۇيىم جانە 3788 ءدىني عيمارات تىركەلگەن. بۇل قۇرىلىم ءدىني سۋبەكتىلەردىڭ زاڭدى قىزمەتىن اتقارۋىنا جانە ءدىني قاجەتتىلىكتەرىن ينستيتۋسيونالدىق دەڭگەيدە قاناعاتتاندىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
2022 جىلى قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن وتكەن VII الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى 50 ەلدەن 100-دەن اسا دەلەگاسيانى جيناپ، ءدىنارالىق ديالوگتىڭ جاھاندىق تاقىرىپتارىن جاڭعىرتتى. سەزد قورىتىندىسىندا قابىلدانعان قورىتىندى دەكلاراسيا ءدىنارالىق تاتۋلىقتى، ادام قادىر-قاسيەتىن، ءدىني توزىمدىلىكتى جانە راديكالدانۋعا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ قاعيداتتارىن ناقتى تۇجىرىمدادى. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 77-سەسسياسىندا دەكلاراسيانىڭ رەسمي قۇجات رەتىندە تاراتىلۋى ونىڭ حالىقارالىق ىقپالىن كۇشەيتتى. بۇل قادام قازاقستان مودەلىنىڭ حالىقارالىق-قۇقىقتىق پروسەستەرمەن ۇيلەسىمىن جانە بۇۇ ينستيتۋتتارىنىڭ قۇندىلىقتارىمەن ۇندەستىگىن كورسەتتى.
2019 جىلى الماتىدا يۋنەسكو قامقورلىعىنداعى مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋ جونىندەگى حالىقارالىق ورتالىق (ICRC) قۇرىلدى. بۇل شەشىم ورتالىق يۋنەسكو قۇرىلىمىمەن رەسمي كەلىسىم ارقىلى بەكىتىلدى. اتالعان مەكەمە عىلىمي، ءبىلىم بەرۋ جانە ساراپتامالىق باعىتتاردا جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، قازاقستاننىڭ مادەنيەتارالىق جانە ءدىنارالىق ديالوگتى عىلىمي-ادىستەمەلىك دەڭگەيدە دامىتۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. بۇگىندە ول وڭىرلىك ءارى جاھاندىق ماڭىزى بار ينستيتۋتتاردىڭ بىرىنە اينالدى.
بۇۇ باس اسسامبلەياسى شەڭبەرىندە دە كونفەسسياارالىق ديالوگتى قولداۋعا ارنالعان تۇراقتى رەزوليۋسيالار قابىلدانۋدا. ماسەلەن، 71-سەسسيادا (A/RES/71/249)، 74-سەسسيادا (A/RES/74/23) جانە 78-سەسسيادا (A/RES/78/129) قابىلدانعان قۇجاتتار مەملەكەتتەردى ءدىنارالىق جانە مادەنيەتارالىق ءوزارا تۇسىنىستىكتى دامىتۋعا، تاجىريبەلىك شارالاردى كەڭەيتۋگە ۇندەيدى. بۇل قۇجاتتار قازاقستان ۇسىنعان ديالوگتىق تاسىلدەرمەن مازمۇنداس جانە ولاردى جاھاندىق دەڭگەيدە نورمالانعان قۇندىلىقتار قاتارىنا ەنگىزەدى.
قازاقستان تاجىريبەسىنىڭ پراكتيكالىق ءمانى ءۇش قىردان كورىنەدى. بىرىنشىدەن، تۇراقتى كوپجاقتى ديالوگ الاڭى – الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى – ءدىني كوشباسشىلار مەن حالىقارالىق ۇيىمدار اراسىنداعى سەنىم ارناسىن قالىپتاستىردى. بۇل الاڭ داعدارىس كەزەڭدەرىندە مورالدىق باعدار ۇسىنىپ، شيەلەنىس ريتوريكاسىن جەڭىلدەتۋگە ىقپال ەتەدى.
ەكىنشىدەن، ىشكى ساياساتتىڭ دەرەكتىك بازاسى – تىركەلگەن ءدىني ۇيىمدار مەن ينفراقۇرىلىمنىڭ كەڭەيۋى – مەملەكەت تاراپىنان ءدىني ءارالۋاندىلىقتى قۇقىقتىق شەڭبەردە ۇستاپ، ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان پروفيلاكتيكالىق شارالاردىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. مۇنداي تەتىكتەر قوعامداعى يدەولوگيالىق ءبولىنۋدى تومەندەتۋگە باعىتتالعان.
ۇشىنشىدەن، يۋنەسكو قامقورلىعىنداعى ورتالىق (ICRC) ارقىلى جۇزەگە اساتىن ءعىلىمي-بىلىم بەرۋ جوبالارى (زەرتتەۋلەر، وقۋ-ادىستەمەلىك باعدارلامالار، ساراپتامالىق جيىندار) وڭىرلىك دەڭگەيدە ءبىلىم ترانسفەرىن قامتاماسىز ەتەدى. ينستيتۋسيونالدىق ءبىلىم مەن تاجىريبەنى جۇيەلەۋ باسقا مەملەكەتتەر ءۇشىن «مودەلدەن – پراكتيكاعا» كوشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستاننىڭ ءدىنارالىق كەلىسىم مودەلى – قۇقىقتىق ايقىندىق، ينستيتۋسيونالدىق ديالوگ جانە حالىقارالىق كوپجاقتىلىق توعىسقان كەشەندى تاجىريبە. VII سەزدىڭ قورىتىندى دەكلاراسياسىنىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 77-سەسسياسىندا رەسمي قۇجات رەتىندە تاراتىلۋى بۇل تاجىريبەنىڭ جاھاندىق نورماتيۆتىك ديسكۋرسقا ەنىپ وتىرعانىن دالەلدەيدى. ال يۋنەسكو قامقورلىعىنداعى ورتالىقتىڭ قىزمەتى مودەلدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك الەۋەتىن كۇشەيتىپ، ونى تاراتۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرادى. دەمەك، قازاقستان ۇلگىسى – ءدىني ءارالۋاندىلىق جاعدايىندا قوعامدىق تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋدىڭ جانە مادەنيەتارالىق تۇسىنىستىكتى ينستيتۋسيونالداندىرۋدىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى.
جاسمين ساعيدانوۆا،
قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى مەنەدجەرى
