Byltyrǵy jyldyń 9 aıynda bizdiń eldiń syrtqy qaryzy 7,6 paıyzǵa ósipti. Sanǵa shaqsaq bereshegimiz 165 mlrd. dollardan asyp jyǵylǵan. Eń soraqysy, qaryzdyń qomaqty bóligi bizdiń atynan at úrketin ulttyq kompanıalarǵa tıesili.
Biraq, bular tuıyq, jabyq uıymdar. Biz bulardyń kimge, qansha qaryz ekenin bile bermeımiz. Sarapshylardyń aıtýynsha, eń qaýiptisi osy.
«Ulttyq kompanıalar qaryzdy qaıtara almaǵan jaǵdaıda oǵan búdjettiń aqshasy jumsalady»
deıdi ekonomıser.
Siz bilesiz be?
Ulttyq kompanıalardyń qaryzy – syrtqy qaryzdyń eń qaýipti túri.
Ulttyq banktiń habarlaýynsha, syrtqy bereshegimizdiń:
- 12,7 mlrd. dollary memlekettik sektorǵa
- 7,5 mlrd. dollary bank sektoryna
- 54 dollary tikeleı ınvestısıamen baılanysty emes salalarǵa tıesili.
Sarapshy Almas Shúkınniń aıtýynsha, syrtqy qaryzdyń qomaqty bóligi munaı sektoryna baǵyttalǵan ınvestısıalar men ulttyq kompanıalardyń qaryzynan quralǵan.
Iá, ekeýi eki túrli. Alǵashqysy, Qazaqstanda jumys isteıtin halyqaralyq munaı kompanıalary osyndaǵy enshiles uıymdaryna aqsha aýdarady, bular syrtqy qaryz dep esepteledi eken.
«Biraq, bul qaýipti emes» deıdi Shúkın.
Sarapshynyń aıtýynsha, "ulttyq kompanıalardyń beresheginen qorqý kerek…".
– Qazaqstannyń memlekettik bereshegi asa kóp emes. Birazyn japtyq. Jalpy ishki ónim valúta baǵamyna qaraı ózgerip otyratynyn eskersek, bul, shamamen, 140 mlrd. dollar. Biraq, qaryzdyń da qaryzy bar. Qazaqstandyq kompanıalardyń komersıalyq bereshegin aıtam. Bular ishkikorporatıvtik qaryzdar.
Aıtalyq, Qazaqstanda Amerıkanyń Exxon kompanıasy munaı óndiredi. Ol osyndaǵy enshiles kompanıasyna ınvestısıa jóneltedi. Bul qaryz retinde rásimdeledi. Biraq, buǵan alańdaýǵa negiz joq. Sebebi, álemde bar tájirıbe. Qazaqstannyń syrtqy bereshegin osyndaı kórsetkishter ósirip otyr. Syrtqy qaryzdyń kóbeıip jatqanyn Qashaǵandy ıgerýmen baılanystyrý qajet. Onyń ústine, qazir Chevron óz jobasyn keńeıtýdiń ekinshi kezeńin bastap ketti.
Qaryzdyń endigi bir túri — bizdegi ulttyq kompanıalardyń bereshegi. Mine, osydan qorqý kerek. Eń qaýipti qaryz osy.
Bular (ulttyq kompanıalar) bizdiń bereshegimizdi ósirip jatyr. Onyń ústine, biz olardyń qaryzdy qaıdan alǵanyn, kimnen alǵanyn bile almaımyz.
Syrt kózge ádepki komersıalyq qaryz bop kóriný múmkin.
Biraq, erteńgi kúni osy kompanıalar qaryzyn qaıtara almaı jatsa, búdjettiń aqshasyna qol salýǵa týra keledi,
– deıdi Almas Shúkın.
Al kerek bolsa!
Shúkınniń sózin uqqan bolarsyz. Ulttyq kompanıalardyń qaryzyn búdjettiń esebinen jabý ábden múmkin eken. Múmkin de emes, anyq. Ekonomıs Maǵbat Spanovtyń aıtýynsha, mundaıdy boldyrmaý úshin ulttyq kompanıalardyń kiris-shyǵys esebin ashyq, jarıaly qylý qajet.
Dál qazir bizdi munaı ǵana qutqara alady. Negizgi shyǵyn memleket baqylaýyndaǵy sektordyń úlesine keletin syrtqy qaryzdy jabý úshin «qara altynnyń» quny ósý kerek. Al bul áste Qazaqstanǵa baılanysty emes faktor.
– Kvazımemlekettik sektor men ulttyq kompanıalardyń is-áreketin qadaǵalaý kerek. Aıtyp ta, jazyp ta júrmiz. Olardyń búdjeti saraptamadan ótip, Parlamentte bekitýli kerek. Solaı.
Syrtqy qaryz nege ósip jatyr? Sebebi, ulttyq degen aty bar kompanıalardy eshkim baqylamaıdy. Olardyń óz zańdary bar. Sharýany sheshýdiń birneshe joly bar. Alǵashqysy, munaı. Qudaı qoldap, munaıdyń baǵasy ósip jatsa, qaryzdy «qara altynnyń» esebinen jabamyz. Ekinshisi, eksporttyq turǵydan tıimdi daıyn ónim óndirý. Úshinshisi…aıtpaqshy, muny bılik júzege asyrmaq bolǵan – Jer satý, – deıdi Spanov.
Qaıran munaı…
Aıtpaqshy, munaı sektoryndaǵy syrtqy qaryz retinde jazylǵan ınvestısıalar sonshalyqty qaýipsiz ári shartty qaryz emes eken. Spanov solaı dep otyr.
– Bul bereshekpen de sanasý kerek. Munaı sektorynan túsken tabys Qazaqstannan syrtqa shyǵarylyp jatsa, bul ekonomıkaǵa áser etpeıdi dep oılaısyz ba? Memleket syrtqy qaryzdy baqylaǵysy bar. Biraq, baqylaýǵa kónbeı tur. Sebebi, bıliktiń ózi byltyr syrttan 2 mlrd. qaryz aldy. Buǵan kvazımemlekettik (memlekettik kásiporyndar) sektordaǵy bereshekti qosyńyz. Basy isteıtin sheneýnikter jaǵdaıymyzdyń nashar ekenin uǵynyp otyr. Bálkim, aqshany ishten izdegen durys shyǵar…– deıdi Spanov.
Osydan 17 jyl buryn
Sarapshylardyń aıtýynsha, sonaý 2000-shy jyldary munaıdyń quny bar kezde Qazaqstannyń qaryzdyjaýyp tastaýǵa múmkindigi bolǵan. Biraq, ol tustary «qara altynnyń» aqshasy memleket qarajatyn qajet etetin basqa salalarǵa baǵyttaldy.
– Memlekettiń tikeleı qaryzy degenimiz — Halyqaralyq valúta qory baǵdarlamasynyń aıasynda túrli memlekettik baǵdarlamalarǵa jumsalǵan qarajat. Bul eski qaryz.
2000-shy jyldardyń ortasynda jaǵdaıymyh jaqsy edi. Bereshegimizdi ósirmeı, jaýyp tastaýǵa bolar edi. Osy arqyly syrtqa qaryzy joq memleketterdiń sanatyna qosylar edik.
Munaıdyń baǵasy sharyqtaǵan jyldary budan túsken qarajatty óndiristik emes sektorǵa baǵyttadyq. «Qara altynnyń» aqshasy túrli sharalarǵa, qurylysqa jumsaldy, – deıdi sarapshy.
Úkimettiń kvazımemlekettik sektordy qarjylandyrýǵa reforma jasaı ma? Bul jaǵyn boljaý qıyn. Aıtpaqshy, kredıt tóleıtin kez jaqyn qaldy. Sáýir aıynsha Qazaqstanda beresheginiń kezekti transhyn tóleýi tıis.
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
Derekkóz: kaz.365info.kz
