بىلتىرعى جىلدىڭ 9 ايىندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ سىرتقى قارىزى 7،6 پايىزعا ءوسىپتى. سانعا شاقساق بەرەشەگىمىز 165 ملرد. دوللاردان اسىپ جىعىلعان. ەڭ سوراقىسى، قارىزدىڭ قوماقتى بولىگى ءبىزدىڭ اتىنان ات ۇركەتىن ۇلتتىق كومپانيالارعا تيەسىلى.
ءبىراق، بۇلار تۇيىق، جابىق ۇيىمدار. ءبىز بۇلاردىڭ كىمگە، قانشا قارىز ەكەنىن بىلە بەرمەيمىز. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەڭ ءقاۋىپتىسى وسى.
«ۇلتتىق كومپانيالار قارىزدى قايتارا الماعان جاعدايدا وعان بيۋدجەتتىڭ اقشاسى جۇمسالادى»
دەيدى ەكونوميستەر.
ءسىز بىلەسىز بە؟
ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزى – سىرتقى قارىزدىڭ ەڭ ءقاۋىپتى ءتۇرى.
ۇلتتىق بانكتىڭ حابارلاۋىنشا، سىرتقى بەرەشەگىمىزدىڭ:
- 12،7 ملرد. دوللارى مەملەكەتتىك سەكتورعا
- 7،5 ملرد. دوللارى بانك سەكتورىنا
- 54 دوللارى تىكەلەي ينۆەستيسيامەن بايلانىستى ەمەس سالالارعا تيەسىلى.
ساراپشى الماس شۇكيننىڭ ايتۋىنشا، سىرتقى قارىزدىڭ قوماقتى بولىگى مۇناي سەكتورىنا باعىتتالعان ينۆەستيسيالار مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزىنان قۇرالعان.
ءيا، ەكەۋى ەكى ءتۇرلى. العاشقىسى، قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن حالىقارالىق مۇناي كومپانيالارى وسىنداعى ەنشىلەس ۇيىمدارىنا اقشا اۋدارادى، بۇلار سىرتقى قارىز دەپ ەسەپتەلەدى ەكەن.
«ءبىراق، بۇل ءقاۋىپتى ەمەس» دەيدى شۇكين.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، "ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بەرەشەگىنەن قورقۋ كەرەك…".
– قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك بەرەشەگى اسا كوپ ەمەس. ءبىرازىن جاپتىق. جالپى ىشكى ءونىم ۆاليۋتا باعامىنا قاراي وزگەرىپ وتىراتىنىن ەسكەرسەك، بۇل، شامامەن، 140 ملرد. دوللار. ءبىراق، قارىزدىڭ دا قارىزى بار. قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ كوممەرسيالىق بەرەشەگىن ايتام. بۇلار ىشكىكورپوراتيۆتىك قارىزدار.
ايتالىق، قازاقستاندا امەريكانىڭ Exxon كومپانياسى مۇناي وندىرەدى. ول وسىنداعى ەنشىلەس كومپانياسىنا ينۆەستيسيا جونەلتەدى. بۇل قارىز رەتىندە راسىمدەلەدى. ءبىراق، بۇعان الاڭداۋعا نەگىز جوق. سەبەبى، الەمدە بار تاجىريبە. قازاقستاننىڭ سىرتقى بەرەشەگىن وسىنداي كورسەتكىشتەر ءوسىرىپ وتىر. سىرتقى قارىزدىڭ كوبەيىپ جاتقانىن قاشاعاندى يگەرۋمەن بايلانىستىرۋ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر Chevron ءوز جوباسىن كەڭەيتۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىن باستاپ كەتتى.
قارىزدىڭ ەندىگى ءبىر ءتۇرى — بىزدەگى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بەرەشەگى. مىنە، وسىدان قورقۋ كەرەك. ەڭ ءقاۋىپتى قارىز وسى.
بۇلار (ۇلتتىق كومپانيالار) ءبىزدىڭ بەرەشەگىمىزدى ءوسىرىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، ءبىز ولاردىڭ قارىزدى قايدان العانىن، كىمنەن العانىن بىلە المايمىز.
سىرت كوزگە ادەپكى كوممەرسيالىق قارىز بوپ كورىنۋ مۇمكىن.
ءبىراق، ەرتەڭگى كۇنى وسى كومپانيالار قارىزىن قايتارا الماي جاتسا، بيۋدجەتتىڭ اقشاسىنا قول سالۋعا تۋرا كەلەدى،
– دەيدى الماس شۇكين.
ال كەرەك بولسا!
شۇكيننىڭ ءسوزىن ۇققان بولارسىز. ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزىن بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن جابۋ ابدەن مۇمكىن ەكەن. مۇمكىن دە ەمەس، انىق. ەكونوميست ماعبات سپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، مۇندايدى بولدىرماۋ ءۇشىن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ كىرىس-شىعىس ەسەبىن اشىق، جاريالى قىلۋ قاجەت.
ءدال ءقازىر ءبىزدى مۇناي عانا قۇتقارا الادى. نەگىزگى شىعىن مەملەكەت باقىلاۋىنداعى سەكتوردىڭ ۇلەسىنە كەلەتىن سىرتقى قارىزدى جابۋ ءۇشىن «قارا التىننىڭ» قۇنى ءوسۋ كەرەك. ال بۇل استە قازاقستانعا بايلانىستى ەمەس فاكتور.
– كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ىس-ارەكەتىن قاداعالاۋ كەرەك. ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. ولاردىڭ بيۋدجەتى ساراپتامادان ءوتىپ، پارلامەنتتە بەكىتۋلى كەرەك. سولاي.
سىرتقى قارىز نەگە ءوسىپ جاتىر؟ سەبەبى، ۇلتتىق دەگەن اتى بار كومپانيالاردى ەشكىم باقىلامايدى. ولاردىڭ ءوز زاڭدارى بار. شارۋانى شەشۋدىڭ بىرنەشە جولى بار. العاشقىسى، مۇناي. قۇداي قولداپ، مۇنايدىڭ باعاسى ءوسىپ جاتسا، قارىزدى «قارا التىننىڭ» ەسەبىنەن جابامىز. ەكىنشىسى، ەكسپورتتىق تۇرعىدان ءتيىمدى دايىن ءونىم ءوندىرۋ. ءۇشىنشىسى…ايتپاقشى، مۇنى بيلىك جۇزەگە اسىرماق بولعان – جەر ساتۋ، – دەيدى سپانوۆ.
قايران مۇناي…
ايتپاقشى، مۇناي سەكتورىنداعى سىرتقى قارىز رەتىندە جازىلعان ينۆەستيسيالار سونشالىقتى ءقاۋىپسىز ءارى شارتتى قارىز ەمەس ەكەن. سپانوۆ سولاي دەپ وتىر.
– بۇل بەرەشەكپەن دە ساناسۋ كەرەك. مۇناي سەكتورىنان تۇسكەن تابىس قازاقستاننان سىرتقا شىعارىلىپ جاتسا، بۇل ەكونوميكاعا اسەر ەتپەيدى دەپ ويلايسىز با؟ مەملەكەت سىرتقى قارىزدى باقىلاعىسى بار. ءبىراق، باقىلاۋعا كونبەي تۇر. سەبەبى، بيلىكتىڭ ءوزى بىلتىر سىرتتان 2 ملرد. قارىز الدى. بۇعان كۆازيمەملەكەتتىك (مەملەكەتتىك كاسىپورىندار) سەكتورداعى بەرەشەكتى قوسىڭىز. باسى ىستەيتىن شەنەۋنىكتەر جاعدايىمىزدىڭ ناشار ەكەنىن ۇعىنىپ وتىر. بالكىم، اقشانى ىشتەن ىزدەگەن دۇرىس شىعار…– دەيدى سپانوۆ.
وسىدان 17 جىل بۇرىن
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، سوناۋ 2000-شى جىلدارى مۇنايدىڭ قۇنى بار كەزدە قازاقستاننىڭ قارىزدىجاۋىپ تاستاۋعا مۇمكىندىگى بولعان. ءبىراق، ول تۇستارى «قارا التىننىڭ» اقشاسى مەملەكەت قاراجاتىن قاجەت ەتەتىن باسقا سالالارعا باعىتتالدى.
– مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قارىزى دەگەنىمىز — حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا جۇمسالعان قاراجات. بۇل ەسكى قارىز.
2000-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا جاعدايىمىح جاقسى ەدى. بەرەشەگىمىزدى وسىرمەي، جاۋىپ تاستاۋعا بولار ەدى. وسى ارقىلى سىرتقا قارىزى جوق مەملەكەتتەردىڭ ساناتىنا قوسىلار ەدىك.
مۇنايدىڭ باعاسى شارىقتاعان جىلدارى بۇدان تۇسكەن قاراجاتتى وندىرىستىك ەمەس سەكتورعا باعىتتادىق. «قارا التىننىڭ» اقشاسى ءتۇرلى شارالارعا، قۇرىلىسقا جۇمسالدى، – دەيدى ساراپشى.
ۇكىمەتتىڭ كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردى قارجىلاندىرۋعا رەفورما جاساي ما؟ بۇل جاعىن بولجاۋ قيىن. ايتپاقشى، كرەديت تولەيتىن كەز جاقىن قالدى. ءساۋىر ايىنشا قازاقستاندا بەرەشەگىنىڭ كەزەكتى ترانشىن تولەۋى ءتيىس.
اۋدارعان، دۋمان بىقاي
دەرەككوز: kaz.365info.kz
