Senat «Quqyq buzýshylyqtyń aldyn alý týraly» zańǵa engiziletin, bet-júzdi búrkeıtin kıim túrlerine tyıym salýǵa qatysty túzetýdi qarastyryp jatyr. Bul bastamanyń qoǵamdyq jáne mádenı mańyzyna qatysty pikirler san túrli. Dalanews.kz tilshisine suhbat bergen áleýmettaný ǵylymdarynyń kandıdaty Talǵat Jaqıanov bul sheshimniń qajettiligine toqtalyp, onyń tek quqyqtyq emes, sonymen qatar áleýmettik jáne mádenı negizderi bar ekenin atap ótti.
- Bet-júzdi búrkeıtin kıimge tyıym salý bastamasyn jalpy qalaı baǵalaısyz?
- Bet-álpetti tolyqtaı jabatyn kıimge tyıym salynýy óte durys sheshim. Ókinishke oraı, keshteý, ıaǵnı, bul tájirıbe keńinen taralyp bara jatqan kezde ǵana osyndaı sheshim qabyldap jatyrmyz. Kesh bolsa da, bul sheshim birqatar táýekelder men tegeýrinderdiń, qaterlerdiń aldyn alýǵa yqpal etedi:
Birinshiden, quqyqtyq turǵydan adamdardy bet-pishinine qarap ıdentıfıkasıalaýǵa, sol arqyly túrli buzaqylyqtar men qylmystardy anyqtaýǵa, aldyn alýǵa múmkindik artady. Sebebi bet-álpetin búrkemeleý, sonyń ishinde dinı ustanymyn syltaý ete otyryp búrkemeleý arqyly quqyq buzýshylyq jasaý áreketteri oryn alý múmkindigi joǵary. Shet elderdiń tájirıbelerinde ondaı oqıǵalar az emes. Bizde de bar ondaı jaǵdaılar. Máselen, betin búrkemelegen qyz-kelinshekterdiń áleýmettik jelilerde arnaıy paraqshalar ashyp, ekstremıstik ıdeologıany nasıhattaǵan faktileri jeterlik.
Biz, bul rette, bir máselege nazar aýdarýymyz kerek. Dinı motıvasıamen betin búrkemeleıtin kıim, atap aıtqanda, nıkab nemese parandja kıetin áıelder bizdiń qoǵam úshin jat dinı ıdeologıany, sonyń ishinde destýktıvti, radıkaldy ıdeologıany ustanatyn toptardyń ókilderi bolyp tabylady.
Búginde mundaı toptardyń arasynda quqyq buzýshylyqtyń, sonyń ishinde qylmystyń ártúrli túrlerin jasaıtyn adamdar kóbeıdi. Atap aıtqanda, ekstremızm jáne terorızmnen bólek, olardyń arasynda esirtki óndirýmen jáne satýmen, qarý-jaraq satýmen, azamattarǵa zorlyq-zombylyq kórsetýmen, qaraqshylyqpen, adam óltirýmen, pedofılıamen baılanysty qylmystyq faktiler sany turaqty túrde artyp keledi. Sebebi ondaı dinı jamaǵattar tarapynan ózderiniń qylmystyq áreketterin din turǵysynan legıtımdeıtin, ıaǵnı dinı negizderdi burmalap túsindirý arqyly ózderiniń qylmystaryn aqtaýǵa tyrysatyn jáne ony qylmys dep sanamaýǵa negiz beretin burmalanǵan ınterpretasıalar qalyptastyrý tájirıbesi damyp keledi. Máselen, sáláfıshil jamaǵattar Quranda alkogóldik sýsyndarǵa ǵana tyıym salynǵan, esirtkige tyıym salynbaǵan dep burmalanǵan túsinikteme berý arqyly psıhotroptyq zattardy qoldaný, óndirý, satý jáne tasymaldaýdy aqtap alýǵa tyrysady. Sondaı-aq «kápirlerdiń» mal-múlkin tonaýǵa, tartyp alýǵa, olarǵa zorlyq-zombylyq kórsetýge bolady dep esepteıdi. Olardyń túsiniginde, ózderiniń jamaǵatyna qatysty emesterdiń barlyǵy – «kápirler».
Mine, osy sıaqty jaǵdaılardyń aıasynda ıdentıfıkasıadan jáne jazadan qashý maqsatynda búrkeme kıimderdi qoldanýy ǵajap emes. Tipti, qylmystyq maqsatta búrkeme kıimdi er adamdar da qoldanýy múmkin.
Ekinshiden, dinı sıpattaǵy bet-júzin jaýyp júretin áıelderdiń kıimderi bizdiń mádenıetke jat qubylys. Ol – bóten mádenıettiń elementi. Shyn máninde, ol kıimderde eshqandaı da dinı sıpat joq. Alaıda ondaı kıim kıetinder dinı kózqarastary men ustanymdaryn jeleý etýge tyrysady.
Arab mádenıetiniń elementi retinde parandja men nıkab sol elderdiń turǵyndarynyń geografıalyq, klımattyq, tabıǵı jaǵdaıyna baılanysty paıda bolǵan kıimderi. Mundaı kıimderdiń basty fýnksıasy – qumdy daýyldardan jáne kúnge kúıip qalýdan qorǵaý. Ókinishke oraı, kertartpa ásire dinshilder bul praktıkaǵa dinı boıaý jaǵyp, áıelderdi shektep, qoǵamnan oqshaýlaýdyń quralyna aınaldyrdy. Eń qyzyǵy, bizdiń mádenıetimizge, tabıǵı-klımattyq jaǵdaıymyzǵa múlde saı kelmeıtin, qajettiligi men suranysy joq praktıkany taratýǵa tyrysyp jatqandyǵynda.
Óz kezeginde, bet-júzin tumshalaý tájirıbesi jáne ony nasıhattaý áreketteri qoǵamnyń narazylyǵyn týdyrýda.
Bul oraıda, eki másele kórinis beredi:
1) Bet-júzin tumshalaıtyn dinı sıpattaǵy kıimder marker retinde sol dinı jamaǵatty qoǵamnan oqshaýlaıdy. Olardy qoǵamnan bólshektep, mádenı anklavtyq (oqshaýlyq) jaǵdaıǵa kóshiredi. Mádenı oqshaýlaný jaǵdaıynda qyz balalar/áıelder ózderiniń bilim alý múmkindikterin shekteıdi, jumysqa ornalasýda jáne medısınalyq mekemelerge qaralýda eleýli kedergilerge kez bolady, qoǵamnyń rýhanı-ıdeologıalyq jáne saıası ómirinen alshaqtaıdy. Jalpy aıtqanda, bet-júzin búrkemeleıtin kıim áıelderdiń quqyqtyq jáne áleýmettik-mádenı damýlaryn eleýli deńgeıde shekteıdi:
- bir jaǵynan, jamaǵattyń tobyrlyq sheńberinen, baqylaýynan shyǵarmaıdy, sol arqyly basqa ortamen komýnıkasıa ornatýyna, qoǵamǵa ıntegrasıalanýyna múmkindik bermeıdi;
- ekinshi jaǵynan, qoǵamnyń ózge toptary men túrli ınstıtýttary da olardy qabyldamaıdy, syrtqa tebedi.
Qoǵam da olardan saqtanyp, áleýmettik dıstansıa deńgeıi artady. «Biz» jáne «olar» degen jiktelý negizinde betin búrkemelegenderdi qabyldamaıdy, olardan qaýip sezinip, shekaralyq mejeni anyqtaıdy. Bul dinı keńistiktegi polárızasıany asqyndyrady.
2) Búrkeme kıim tek mádenı oqshaýlyqqa ǵana ákelmeıdi, azamattyq shıelenisterge de jol ashady. Sol dinı jamaǵatty qoǵamǵa qarsy konfrontasıalyq kúsh retinde ornyqtyrady. Ózderin «azshylyq» retinde jáne «eń taza dindi ustanýshy» rólinde qabyldaıtyn mundaı toptyń ókilderi qoǵamda oryndaryn bekitip, moıyndaýǵa ıe bolý úshin radıkaldy shıelenisterge de barady.
Sonymen qatar bizdiń qoǵamda júrip jatqan taǵy bir mańyzdy proses bar. Ol – qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrý prosesi. Bul óte joǵary qarqynmen, tegeýrindi pármenmen júrip jatqan proses. Qazaq halqy búginde tilin, tarıhyn, shejiresin, salt-dástúrin erekshe belsendilikpen izdep, joǵyn joqtap, kem-ketigin toltyrý ústinde. Osy izdenis qazaqty tek mádenı-rýhanı emes, saıası kúshke, «qysymshy» topqa aınaldyryp, jalpyqazaqtyq qoǵamdyq qozǵalys retinde qalyptastyrýda.
Bul kúsh qoǵamnyń ishindegi qazaqılyqtyń bolmysyna saı kelmeıtin kez kelgen elementpen kúresýge bastap keledi. Osy kúres jolynda bılikke de talap qoıyp, baǵdar berýde. Qazaq mádenıetine saı kelmeıtin element retinde búrkeme kıim úlgileri bul qozǵalystyń nazaryna áldeqashan ilingen jáne ýaqyt ótken saıyn narazylyǵyn órshitýde. «Bularǵa nege tyıym salmaıdy?» degen syńaıdaǵy bılikke degen ókpeler de qara qazandaı.
Sondyqtan bet-júzin tumshalaıtyn kıimge tyıym salý – bıliktiń óz betinshe qabyldap otyrǵan sheshimi emes, «qysymshy» toptyń usynys-talabynyń nátıjesi deýge tolyq negiz bar. Eger bılik mundaı sheshim qabyldap, jaǵdaıdy rettemese, qoǵam ony óz betinshe retteýge kirisedi. Al ondaı jaǵdaıda azamattyq janjal oryn almaq. Ol óte qaýipti qubylys.
- Bul dinı senimdi shektemeıdi me? Qandaı saldarǵa ákelýi múmkin?
- Bul sheshim dinı senimdi shektemeıdi. Qabyldanatyn norma dinı kıimge qatysty da talap qoımaıdy, tek bet-júzin búrkemeleýdi shekteıdi.
Bet-júzin búrkemeleıtin dinı jamaǵat ókilderiniń sany kóp emes. Sondyqtan olardyń tarapynan narazylyqtar týyndap jatsa da, ol rezonans týdyratyndaı jaǵdaıda bolmaıdy. Lokaldi únqatýlar, áleýmettik jelilerdegi birdi-ekili jazbalar formasynda kórinis berýi múmkin. Biraq salmaqty narazylyq bolady degen qaýip joq.
Kerisinshe, norma qabyldanbasa, narazylyq qoǵamnyń tarapynan týyndaýy múmkin jáne ol narazylyq salmaqty bolady. Sekýlárlanǵan qoǵam jáne qarqyndy rýhanı jańǵyrý jaǵdaıyndaǵy qazaq qaýymdastyǵynyń birlesken áleýeti «qysymshy» kúsh retinde bılikke talapty kúsheıtetin bolady, al bılik máseleni sheshpegen jaǵdaıda, óz kúshimen retteýge kirisedi. Mundaı jaǵdaıda azamattyq shıelenis oryn almaq. Sondyqtan negizgi táýekel men qaýip shaǵyn dinı toptan kútilmeıdi, basty tegeýrin zaıyrly, rasıonaldy qoǵam tarapynan bolmaq.
Mundaı «qysymshy kúsh» aldaǵy ýaqytta bıliktiń aldyna dinı qaýipsizdikti júıeli ári túbegeıli qamtamasyz etý mindetin qoıatyn bolady jáne ol talap úzdiksiz kúsheıe túsedi. Sondyqtan memleket osy qarqyndy toqtatpaı, din salasyna sapaly aýdıt júrgizip, problemalardy tereń saraptap, keshendi ári júıeli sheshimder men tetikter qabyldaýy qajet.
