سەنات «قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلەتىن، بەت-جۇزدى بۇركەيتىن كيىم تۇرلەرىنە تىيىم سالۋعا قاتىستى تۇزەتۋدى قاراستىرىپ جاتىر. بۇل باستامانىڭ قوعامدىق جانە مادەني ماڭىزىنا قاتىستى پىكىرلەر سان ءتۇرلى. Dalanews.kz تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تالعات جاقيانوۆ بۇل شەشىمنىڭ قاجەتتىلىگىنە توقتالىپ، ونىڭ تەك قۇقىقتىق ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك جانە مادەني نەگىزدەرى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- بەت-جۇزدى بۇركەيتىن كيىمگە تىيىم سالۋ باستاماسىن جالپى قالاي باعالايسىز؟
- بەت-الپەتتى تولىقتاي جاباتىن كيىمگە تىيىم سالىنۋى وتە دۇرىس شەشىم. وكىنىشكە وراي، كەشتەۋ، ياعني، بۇل تاجىريبە كەڭىنەن تارالىپ بارا جاتقان كەزدە عانا وسىنداي شەشىم قابىلداپ جاتىرمىز. كەش بولسا دا، بۇل شەشىم ءبىرقاتار تاۋەكەلدەر مەن تەگەۋرىندەردىڭ، قاتەرلەردىڭ الدىن الۋعا ىقپال ەتەدى:
بىرىنشىدەن، قۇقىقتىق تۇرعىدان ادامداردى بەت-پىشىنىنە قاراپ يدەنتيفيكاسيالاۋعا، سول ارقىلى ءتۇرلى بۇزاقىلىقتار مەن قىلمىستاردى انىقتاۋعا، الدىن الۋعا مۇمكىندىك ارتادى. سەبەبى بەت-الپەتىن بۇركەمەلەۋ، سونىڭ ىشىندە ءدىني ۇستانىمىن سىلتاۋ ەتە وتىرىپ بۇركەمەلەۋ ارقىلى قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋ ارەكەتتەرى ورىن الۋ مۇمكىندىگى جوعارى. شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىندە ونداي وقيعالار از ەمەس. بىزدە دە بار ونداي جاعدايلار. ماسەلەن، بەتىن بۇركەمەلەگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە ارنايى پاراقشالار اشىپ، ەكسترەميستىك يدەولوگيانى ناسيحاتتاعان فاكتىلەرى جەتەرلىك.
ءبىز، بۇل رەتتە، ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ءدىني موتيۆاسيامەن بەتىن بۇركەمەلەيتىن كيىم، اتاپ ايتقاندا، نيكاب نەمەسە پاراندجا كيەتىن ايەلدەر ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن جات ءدىني يدەولوگيانى، سونىڭ ىشىندە دەستۋكتيۆتى، راديكالدى يدەولوگيانى ۇستاناتىن توپتاردىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى.
بۇگىندە مۇنداي توپتاردىڭ اراسىندا قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە قىلمىستىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن جاسايتىن ادامدار كوبەيدى. اتاپ ايتقاندا، ەكسترەميزم جانە تەرروريزمنەن بولەك، ولاردىڭ اراسىندا ەسىرتكى وندىرۋمەن جانە ساتۋمەن، قارۋ-جاراق ساتۋمەن، ازاماتتارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋمەن، قاراقشىلىقپەن، ادام ولتىرۋمەن، پەدوفيليامەن بايلانىستى قىلمىستىق فاكتىلەر سانى تۇراقتى تۇردە ارتىپ كەلەدى. سەبەبى ونداي ءدىني جاماعاتتار تاراپىنان وزدەرىنىڭ قىلمىستىق ارەكەتتەرىن ءدىن تۇرعىسىنان لەگيتيمدەيتىن، ياعني ءدىني نەگىزدەردى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ قىلمىستارىن اقتاۋعا تىرىساتىن جانە ونى قىلمىس دەپ ساناماۋعا نەگىز بەرەتىن بۇرمالانعان ينتەرپرەتاسيالار قالىپتاستىرۋ تاجىريبەسى دامىپ كەلەدى. ماسەلەن، ءسالافيشىل جاماعاتتار قۇراندا الكوگولدىك سۋسىندارعا عانا تىيىم سالىنعان، ەسىرتكىگە تىيىم سالىنباعان دەپ بۇرمالانعان تۇسىنىكتەمە بەرۋ ارقىلى پسيحوتروپتىق زاتتاردى قولدانۋ، ءوندىرۋ، ساتۋ جانە تاسىمالداۋدى اقتاپ الۋعا تىرىسادى. سونداي-اق «كاپىرلەردىڭ» مال-مۇلكىن توناۋعا، تارتىپ الۋعا، ولارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيدى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە، وزدەرىنىڭ جاماعاتىنا قاتىستى ەمەستەردىڭ بارلىعى – «كاپىرلەر».
مىنە، وسى سياقتى جاعدايلاردىڭ اياسىندا يدەنتيفيكاسيادان جانە جازادان قاشۋ ماقساتىندا بۇركەمە كيىمدەردى قولدانۋى عاجاپ ەمەس. ءتىپتى، قىلمىستىق ماقساتتا بۇركەمە كيىمدى ەر ادامدار دا قولدانۋى مۇمكىن.
ەكىنشىدەن، ءدىني سيپاتتاعى بەت-جۇزىن جاۋىپ جۇرەتىن ايەلدەردىڭ كيىمدەرى ءبىزدىڭ مادەنيەتكە جات قۇبىلىس. ول – بوتەن مادەنيەتتىڭ ەلەمەنتى. شىن مانىندە، ول كيىمدەردە ەشقانداي دا ءدىني سيپات جوق. الايدا ونداي كيىم كيەتىندەر ءدىني كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن جەلەۋ ەتۋگە تىرىسادى.
اراب مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتى رەتىندە پاراندجا مەن نيكاب سول ەلدەردىڭ تۇرعىندارىنىڭ گەوگرافيالىق، كليماتتىق، تابيعي جاعدايىنا بايلانىستى پايدا بولعان كيىمدەرى. مۇنداي كيىمدەردىڭ باستى فۋنكسياسى – قۇمدى داۋىلداردان جانە كۇنگە كۇيىپ قالۋدان قورعاۋ. وكىنىشكە وراي، كەرتارتپا اسىرە دىنشىلدەر بۇل پراكتيكاعا ءدىني بوياۋ جاعىپ، ايەلدەردى شەكتەپ، قوعامنان وقشاۋلاۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىردى. ەڭ قىزىعى، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە، تابيعي-كليماتتىق جاعدايىمىزعا مۇلدە ساي كەلمەيتىن، قاجەتتىلىگى مەن سۇرانىسى جوق پراكتيكانى تاراتۋعا تىرىسىپ جاتقاندىعىندا.
ءوز كەزەگىندە، بەت-جۇزىن تۇمشالاۋ تاجىريبەسى جانە ونى ناسيحاتتاۋ ارەكەتتەرى قوعامنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋدا.
بۇل ورايدا، ەكى ماسەلە كورىنىس بەرەدى:
1) بەت-جۇزىن تۇمشالايتىن ءدىني سيپاتتاعى كيىمدەر ماركەر رەتىندە سول ءدىني جاماعاتتى قوعامنان وقشاۋلايدى. ولاردى قوعامنان بولشەكتەپ، مادەني انكلاۆتىق (وقشاۋلىق) جاعدايعا كوشىرەدى. مادەني وقشاۋلانۋ جاعدايىندا قىز بالالار/ايەلدەر وزدەرىنىڭ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى، جۇمىسقا ورنالاسۋدا جانە مەديسينالىق مەكەمەلەرگە قارالۋدا ەلەۋلى كەدەرگىلەرگە كەز بولادى، قوعامنىڭ رۋحاني-يدەولوگيالىق جانە ساياسي ومىرىنەن الشاقتايدى. جالپى ايتقاندا، بەت-جۇزىن بۇركەمەلەيتىن كيىم ايەلدەردىڭ قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني دامۋلارىن ەلەۋلى دەڭگەيدە شەكتەيدى:
- ءبىر جاعىنان، جاماعاتتىڭ توبىرلىق شەڭبەرىنەن، باقىلاۋىنان شىعارمايدى، سول ارقىلى باسقا ورتامەن كوممۋنيكاسيا ورناتۋىنا، قوعامعا ينتەگراسيالانۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى؛
- ەكىنشى جاعىنان، قوعامنىڭ وزگە توپتارى مەن ءتۇرلى ينستيتۋتتارى دا ولاردى قابىلدامايدى، سىرتقا تەبەدى.
قوعام دا ولاردان ساقتانىپ، الەۋمەتتىك ديستانسيا دەڭگەيى ارتادى. «ءبىز» جانە «ولار» دەگەن جىكتەلۋ نەگىزىندە بەتىن بۇركەمەلەگەندەردى قابىلدامايدى، ولاردان ءقاۋىپ سەزىنىپ، شەكارالىق مەجەنى انىقتايدى. بۇل ءدىني كەڭىستىكتەگى پولياريزاسيانى اسقىندىرادى.
2) بۇركەمە كيىم تەك مادەني وقشاۋلىققا عانا اكەلمەيدى، ازاماتتىق شيەلەنىستەرگە دە جول اشادى. سول ءدىني جاماعاتتى قوعامعا قارسى كونفرونتاسيالىق كۇش رەتىندە ورنىقتىرادى. وزدەرىن «ازشىلىق» رەتىندە جانە «ەڭ تازا ءدىندى ۇستانۋشى» رولىندە قابىلدايتىن مۇنداي توپتىڭ وكىلدەرى قوعامدا ورىندارىن بەكىتىپ، مويىنداۋعا يە بولۋ ءۇشىن راديكالدى شيەلەنىستەرگە دە بارادى.
سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ قوعامدا ءجۇرىپ جاتقان تاعى ءبىر ماڭىزدى پروسەسس بار. ول – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ پروسەسى. بۇل وتە جوعارى قارقىنمەن، تەگەۋرىندى پارمەنمەن ءجۇرىپ جاتقان پروسەسس. قازاق حالقى بۇگىندە ءتىلىن، تاريحىن، شەجىرەسىن، ءسالت-داستۇرىن ەرەكشە بەلسەندىلىكپەن ىزدەپ، جوعىن جوقتاپ، كەم-كەتىگىن تولتىرۋ ۇستىندە. وسى ىزدەنىس قازاقتى تەك مادەني-رۋحاني ەمەس، ساياسي كۇشكە، «قىسىمشى» توپقا اينالدىرىپ، جالپىقازاقتىق قوعامدىق قوزعالىس رەتىندە قالىپتاستىرۋدا.
بۇل كۇش قوعامنىڭ ىشىندەگى قازاقيلىقتىڭ بولمىسىنا ساي كەلمەيتىن كەز كەلگەن ەلەمەنتپەن كۇرەسۋگە باستاپ كەلەدى. وسى كۇرەس جولىندا بيلىككە دە تالاپ قويىپ، باعدار بەرۋدە. قازاق مادەنيەتىنە ساي كەلمەيتىن ەلەمەنت رەتىندە بۇركەمە كيىم ۇلگىلەرى بۇل قوزعالىستىڭ نازارىنا الدەقاشان ىلىنگەن جانە ۋاقىت وتكەن سايىن نارازىلىعىن ورشىتۋدە. «بۇلارعا نەگە تىيىم سالمايدى؟» دەگەن سىڭايداعى بيلىككە دەگەن وكپەلەر دە قارا قازانداي.
سوندىقتان بەت-جۇزىن تۇمشالايتىن كيىمگە تىيىم سالۋ – بيلىكتىڭ ءوز بەتىنشە قابىلداپ وتىرعان شەشىمى ەمەس، «قىسىمشى» توپتىڭ ۇسىنىس-تالابىنىڭ ناتيجەسى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ەگەر بيلىك مۇنداي شەشىم قابىلداپ، جاعدايدى رەتتەمەسە، قوعام ونى ءوز بەتىنشە رەتتەۋگە كىرىسەدى. ال ونداي جاعدايدا ازاماتتىق جانجال ورىن الماق. ول وتە ءقاۋىپتى قۇبىلىس.
- بۇل ءدىني سەنىمدى شەكتەمەيدى مە؟ قانداي سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن؟
- بۇل شەشىم ءدىني سەنىمدى شەكتەمەيدى. قابىلداناتىن نورما ءدىني كيىمگە قاتىستى دا تالاپ قويمايدى، تەك بەت-جۇزىن بۇركەمەلەۋدى شەكتەيدى.
بەت-جۇزىن بۇركەمەلەيتىن ءدىني جاماعات وكىلدەرىنىڭ سانى كوپ ەمەس. سوندىقتان ولاردىڭ تاراپىنان نارازىلىقتار تۋىنداپ جاتسا دا، ول رەزونانس تۋدىراتىنداي جاعدايدا بولمايدى. لوكالدى ءۇنقاتۋلار، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى بىردى-ەكىلى جازبالار فورماسىندا كورىنىس بەرۋى مۇمكىن. ءبىراق سالماقتى نارازىلىق بولادى دەگەن ءقاۋىپ جوق.
كەرىسىنشە، نورما قابىلدانباسا، نارازىلىق قوعامنىڭ تاراپىنان تۋىنداۋى مۇمكىن جانە ول نارازىلىق سالماقتى بولادى. سەكۋليارلانعان قوعام جانە قارقىندى رۋحاني جاڭعىرۋ جاعدايىنداعى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ بىرلەسكەن الەۋەتى «قىسىمشى» كۇش رەتىندە بيلىككە تالاپتى كۇشەيتەتىن بولادى، ال بيلىك ماسەلەنى شەشپەگەن جاعدايدا، ءوز كۇشىمەن رەتتەۋگە كىرىسەدى. مۇنداي جاعدايدا ازاماتتىق شيەلەنىس ورىن الماق. سوندىقتان نەگىزگى تاۋەكەل مەن ءقاۋىپ شاعىن ءدىني توپتان كۇتىلمەيدى، باستى تەگەۋرىن زايىرلى، راسيونالدى قوعام تاراپىنان بولماق.
مۇنداي «قىسىمشى كۇش» الداعى ۋاقىتتا بيلىكتىڭ الدىنا ءدىني قاۋىپسىزدىكتى جۇيەلى ءارى تۇبەگەيلى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتىن قوياتىن بولادى جانە ول تالاپ ۇزدىكسىز كۇشەيە تۇسەدى. سوندىقتان مەملەكەت وسى قارقىندى توقتاتپاي، ءدىن سالاسىنا ساپالى اۋديت جۇرگىزىپ، پروبلەمالاردى تەرەڭ ساراپتاپ، كەشەندى ءارى جۇيەلى شەشىمدەر مەن تەتىكتەر قابىلداۋى قاجەت.
