Bıyl Jeltoqsan oqıǵasyna 39 jyl toldy. 1986 jyly batyldyq tanytyp, alańǵa shyqqan órimdeı qyz-jigitterdiń jankeshtiligi eldiń táýelsizdik alý jolynda sheshýshi ról atqardy. Osy tusta Dalanews.kz redaksıasy solardyń birqatarynan suhbat alýdy jón kórdi. Jeltoqsanshy Elmıra Maqsutova, Sholpan Berikova jáne Gúlmıra Nadyrova sol kúngi oqıǵanyń qalaı órbigenin jáne olardyń jeke taǵdyrlaryna qalaı áser etkeni týraly baıandady.
Jeltoqsanshy Elmıra Maqsutovanyń esteligi
Almaty oblysy Raıymbek aýdanynyń týmasy Elmıra Maqsutova 1985 jyly Almaty shet tilder ınstıtýtynyń fransýz tili fakúltetine oqýǵa túsedi. 1986 jyly Jeltoqsan oqıǵasy bastalǵan sátte onyń jasy nebári 18-de bolǵan.
“Alańǵa barýymyzǵa aldyn ala jospar nemese sebep boldy dep aıta almaımyn. Sabaqtan shyǵyp, jataqhanaǵa bara jatqanbyz. Aldymyzdan Kırov zaýytynyń jas jumysshylary, bir top qazaq jastary alańǵa bet alyp bara jatty. Olar “Qazaq eline qazaq basshy kerek! Óz jerimiz, óz elimiz úshin baramyz!” dep urandatyp kele jatty. Dinmuhamed Qonaevty qyzmetten alyp, ornyna Kolbınniń taǵaıyndalýy jastardyń namysyna tıgen edi. Osylaısha biz de sol topqa qosylyp, alańǵa birge bardyq”, - deıdi jeltoqsanshy.
Onyń sózinshe, alańda bastapqyda arandatý bolmaǵan. Jastar eshqandaı búlik shyǵarmaǵan, kerisinshe beıbit túrde án aıtyp turǵan.
“Biz “Qazaqstanym”, “Atameken” ánderin shyrqadyq. Biraz ýaqyttan keıin trıbýnaǵa sol kezdegi bılik ókilderi shyǵyp, “tarańdar, qaıtyńdar, arandap qalasyńdar” dep jastardy tarqatýǵa tyrysty. Alaıda ony eshkim tyńdamady. Keıinirek Nursultan Nazarbaev ta shyǵyp, jastardy sabyrǵa shaqyryp, úılerine qaıtýǵa úndedi. Muhtar Shahanov bastaǵan zıaly qaýym da saqtyqqa shaqyrdy. Biraq bul sózder jastardy toqtata almady”, — dep qosty ol.
Kóp uzamaı beıbit sherýdiń sońy qaqtyǵysqa ulasqan. Sol sátte alańdy keńes áskerleri qorshaı bastaǵan. Qoldarynda dýbınka, bastarynda kaska, muzdaı qarýlanǵan soldattar jastarǵa kúsh qoldanǵan. Maqsutovanyń sózinshe, jastardyń qolynda eshqandaı qarý bolmaǵan. Qarsylasý bastalǵanda, keıbiri aınaladaǵy mármár tastardy syndyryp, aǵashtardy julyp alyp qorǵanýǵa májbúr bolǵan.
“Osy sátte keri qaıtýǵa týra keldi. Qazaqtyń jigitteri qyzdardy qorǵap, “qashyńdar, aman qalyńdar” dep kómek kórsetti. Bir dýalǵa tirelgenimizde, jigitter bizdi kóterip, dýaldan asyryp, aman-esen shyǵaryp jiberdi. Biz bir top qyz edik, bir-birimizden adasyp qaldyq. Qasymda Gúlzat esimdi qurbym boldy, ókinishke qaraı, ol keıin marqum boldy”, - dep kinjildi ol.
Sóıtip jataqhanaǵa oralǵan bir top stýdent alańda qalǵan dostaryna alańdap qaıta barýǵa májbúr bolǵan.
“Tún qarańǵy, kún sýyq. Sol kúni biz qan tapsyrǵanbyz. Áıteýir jan saýǵalap, jataqhanaǵa jettik. Jataqhanany dekanat, kýratorlar men jasaqtar qorshap alǵan eken. “Eshqaıda shyqpaısyńdar” dep, túni boıy baqylaýda ustady. Biraq alańda qalǵan qyzdardy ýaıymdap, tún ortasynda terezeden shyǵyp, qaıtadan alańǵa bardyq.
Kórgen kórinisimiz sumdyq edi: órtengen avtobýstar, mılısıa kólikteri, qıraǵan ǵımarattar. Biz sanaǵanymyzda, kem degende 13–14 kólik órtenip jatty. Ol jerden de qýyp shyqty. Qaıda qashqanymyzdy bilmeımiz, áıteýir bir taksı ustap, júrgizýshiniń ózi de qorqyp, “balalar, arandap qalasyńdar” dep, bizdi jataqhana mańynan túsirip ketti”, — deıdi ol.
Jeltoqsanshy kórgen kórinisti áli kúnge deıin umyta almaıtynyn aıtady.
“Sol kúnderdi eske alý óte aýyr. Kózben kórgen zorlyq-zombylyq, shashynan súırelgen qyzdar, tógilgen qan – bári jadymyzda. Sol oqıǵany kózimen kórgen adamdardyń densaýlyǵy búginde jaqsy emes. Jyl saıyn jeltoqsan jaqyndaǵanda júregimizdi úreı men qorqynysh bıleıdi. Keıde ózimizdiń aman qalǵanymyzǵa tańǵalamyz”, — dep qosty ol.
Keıin stýdentterge qysym kúsheıgen. Olar jataqhanaǵa barǵan sátte “eshteńe kórgen joqsyńdar, eshqaıda barǵan joqsyńdar” dep qatań eskertý jasalǵan. Al erteńinde suraq-jaýap, tekserý bastalǵan.
“Oqýymyz da sol jerde úzilip qaldy. Jeltoqsan oqıǵasy meniń taǵdyryma qatty áser etti: úreı, qorqynysh paıda boldy. Aqyry aýylǵa ketip, turmys qurdym. Uzaq jyldar boıy bul taqyryp jabyq kúıinde qaldy”, - dedi ol.
Maqsutova táýelsizdik alǵannan keıin de jeltoqsanshylardyń máselesi tolyq sheshilmegenin aıtady.
“Men Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqandardyń armany tolyq oryndaldy dep aıta almaımyn. Táýelsizdik aldyq, biraq bári birdeı ádil baǵalandy, tolyq moıyndaldy deý qıyn. 2013 jyldan bastap “Jeltoqsan aqıqaty” qoǵamdyq birlestiginiń múshesimin. Al 2022 jyly arhıvten anyqtamalar jınap, sot arqyly ózimdi tolyq aqtattym. Búginde aqtalǵan jeltoqsanshylardyń qataryndamyn.
Meniń oıymsha, Jeltoqsan oqıǵasyna qatysty áli ashylmaǵan shyndyq kóp. Bolashaqta bári anyqtalady dep senemin”, - deıdi ol.
Jeltoqsanshy bul taqyryptyń nasıhattalýy áli de aqsap turǵanyn jetkizdi.
“Qazir Jeltoqsan oqıǵasyn dáripteý jetkiliksiz dep oılaımyn. Iá, jyl saıyn ákimdik tarapynan eske alý, marapattaý sharalary ótedi. Biraq bul jetkiliksiz. Jastardyń kóbi Qaırat Rysqulbekovtiń kim ekenin, Jeltoqsan oqıǵasynyń mánin de bilmeıdi. Sondyqtan mektepterde patrıottyq tárbıe saǵattaryn kóbeıtip, bul taqyrypty tereńirek oqytý qajet”, - deıdi ol.
Táýelsizdik jastardyń jankeshtiligimen kelgen — jeltoqsanshy Sholpan Berikova
Kelesi jeltoqsanshy Sholpan Sabyrjanqyzy 1967 jyly Jambyl oblysy Qordaı aýdany Qarakemer aýylynda dúnıege kelgen. 1984 jyly jyly mektepti támamdaǵan soń, 1985 jylǵa deıin Qyrǵyzstannyń Toqmaq qalasynda jip ıirý fabrıkasynda jumys istegen. Sol kezeńde ápkesiniń oqýyna baılanysty bir jyl joǵary oqý ornyna túspeı, eńbek etýge májbúr bolǵanyn aıtady. Keıin, 1985 jyly Almatyǵa kelip, Almaty pedagogıkalyq shet tilderi ınstıtýtynyń fransýz fakúltetine oqýǵa túsken. Óz eńbegimen stýdent atanýy onyń ómirindegi mańyzdy kezeń bolǵan.
“1986 jyly biz ekinshi kýrsta oqyp júrdik. Fransýz fakúltetiniń 2–3 kýrs stýdentteri sol kezde JenPI-diń mýzyka fakúltetiniń ǵımaratynda bilim aldy. Kún saıyn Gogol kóshesindegi sol korpýsqa baryp, tramvaımen jataqhanaǵa qaıtatynbyz. №2 jataqhanamyz Shevchenko men Shagabýtdınov kósheleriniń qıylysynda ornalasqan edi.
16 jeltoqsan kúni de ádettegideı sabaqqa bardyq. Alaıda 15 jeltoqsanǵa qaraǵan túni jataqhanada mazasyz áńgimelerdiń shet jaǵasy shyǵa bastady. Kórshi bólmedegi qyzdar tún ortasynda belgisiz er adamdardyń “shyǵyńdar, alańǵa baryńdar” degen daýystaryn estigenin aıtty. Biz ol daýysty estimeı qalyppyz”, — deıdi ol.
Sóıtip olar 16 jeltoqsan kúni sabaqtan keıin alańǵa bet alǵan qalyń topqa ilesip ketken. Ol kezde alańǵa shyqqandardyń basym bóligi 17–19 jastaǵy jastar bolǵan.
“Munda bılik ókilderi “tarańdar, kún sýyq, úılerińe qaıtyńdar” dep úndeý jasady, biraq jastar taramady. Biz Qonaevtyń ne sebepti qyzmetten alynǵanyn, nege onyń ornyna óz ultymyzdan basshy qoıylmaǵanyn aıtyp, narazylyq bildirdik”, - deıdi jeltoqsanshy.
Kelesi kúni stýdentterden alańǵa barǵan-barmaǵany jóninde túsinikteme alynǵan. Sholpan Berikova bul qujatta olardyń Qonaevtyń qyzmetten alynýyna jáne respýblıkaǵa syrttan basshy taǵaıyndalýyna qarsylyq bildirgenin ashyq jazǵanyn aıtady.
“Bizden túsinikteme aldy. Biz “ıá, bardyq, saıası narazylyq tanyttyq” dep ashyq jazdyq. Bul túsiniktemelerdi kýratorymyz, qazaq tili pániniń oqytýshysy Shábiken Bekturov jınap aldy. Keıin ol kisi bizge: “Bul qaǵazdar quqyq qorǵaý organdarynyń qolyna tússe, oqýdan shyǵarady. Men senderdiń bolashaqtaryńdy oıladym” dep, túsiniktemelerdi joıyp jibergenin aıtty. Sol kisiniń janashyrlyǵynyń arqasynda bizdiń toptan eshkim oqýdan shyǵarylǵan joq”, - dep qosty ol.
Degenmen basqa fakúltetterde oqýdan qýylǵan stýdentter bolǵan. Keıbir qyzdar alańǵa qaıta baryp, patrúldiń soqqysyna jyǵylǵan. Olardy dýbınkamen uryp, keıbirin qala syrtyna aparyp tastaǵan. Keıbir stýdentter jataqhanalarǵa qashyp kirip, ekinshi qabattan qarǵa sekirip qutylǵan.
Jeltoqsanshynyń aıtýynsha, alańda trıbýnaǵa shyǵyp, jastardy qoldaǵan azamattar da bolǵan. Alaıda olardy kúshpen minberden alyp ketken. Stýdentter Qonaevtyń ózi shyǵyp sóılesin dep talap etkenmen, bul talap oryndalmaǵan.
“Alańda bolǵan qaqtyǵystarda jastardyń qany tógildi, kóp adam jaraqat aldy. Keıbir qyzdardy sý shashyp qýdy, keıbirin avtobýstarǵa tıep, qala syrtyna aparyp tastady”, - dep qosty ol.
Sholpan Berikova fransýz fakúltetiniń ekinshi kýrsyndaǵy stýdent qyzdardyń shamamen 95 paıyzy alańǵa shyqqanyn aıtady.
“Solardyń qatarynda men, Nadyrova Gúlmıra, Óserbaeva Sáýle, Toqtaǵanova Almıra, Áshimbekova Elmıra, Shımahanova Gúlbaný, Maqsutova Elmıra, Orazalıeva Jazıra, Ospanbaeva Baqytgúl, Núsipova Ásıa, Myrzataeva Ǵalıa jáne basqa da kýrstastarym boldy”, - dep eske aldy ol.
Jeltoqsanshy búgingi táýelsizdik jeltoqsanshylardyń barlyq armanyn tolyq aqtady dep aıtý qıyn ekenin aıtady. Ol kópshiligi áli kúnge deıin ádil baǵasyn almaǵanyn atap ótti.
“Eger sol kezde jastar saıası narazylyq bildirip, alańǵa shyqpaǵanda, táýelsizdik te ońaılyqpen kelmes edi.
Búgingi táýelsizdik jeltoqsanshylardyń armanyn tolyq aqtady dep aıta almaımyn. Kóp jeltoqsanshy áli de laıyq baǵasyn alǵan joq. Jeltoqsanshylardy mektepterge, oqý oryndaryna shaqyryp, jastarǵa sol kúnderdiń shyndyǵyn aıtý kerek dep oılaımyn”, - dep túıindedi ol.
Patrıottyq sezim qorqynyshtan da kúshti boldy – jeltoqsanshy Gúlmıra Nadyrova
Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan jeltoqsanshy Gúlmıra Nadyrova da sol kúni stýdent jastardyń alańǵa qalaı shyqqanyn, narazylyqtyń qalaı bastalǵanyn eske aldy. Aıtýynsha, ol da 1985 jyly Almaty shet tilderi ınstıtýtynyń fransýz tili fakúltetine oqýǵa túsken. 1986 jyly ol 17 jastaǵy ekinshi kýrs stýdenti bolǵan.
“16 jeltoqsan kúni bir-eki sabaq ótkennen keıin, korpýsqa dárigerler kelip, stýdentterden donor retinde qan aldy. Bul sol kezdegi qalypty tájirıbe edi”, — deıdi ol.
Qan tapsyryp shyqqan soń, stýdent qyzdar syrtqa shyǵýǵa árekettengen. Alaıda vahter esikti jaýyp, olardy shyǵarmaı qoıǵan. Osy kezde keıbir stýdent qyzdar birinshi qabattaǵy terezeden sekirýge oqtalǵan. Sol sátte vahter amalsyzdan esikti ashyp, qyzdardy syrtqa shyǵarypty.
“Alańda “Meniń Qazaqstanym” ánin shyrqap jatqan jastarǵa kelip qosyldyq. Bárimiz Qazaqstandy qazaq basqarý kerek, D.Qonaev ózi trıbýnaǵa shyǵyp, óz erkimen bılikten ketkenin aıtsyn dep talap qoıdyq. Biraq Qonaevty shyǵarmady. Trıbýnaǵa bir áıel shyǵyp, aty-jóni esimde qalmapty, jastarǵa “taramańdar, narazylyq bildirińder! D.Qonaev atamyz ózi trıbýnaǵa shyǵyp túsindirsin!”, - dedi. Bir kezde ol kisini trıbýnadan mılısıalar alyp ketti. Alańda shý bolyp ketti. Jastar ketpeı qarsylyqtaryn bildirip , urandaryn aıtýdy jalǵastyrdy”, — deıdi ol.
Kesh túse áskerıler alańdy qorshap, órt sóndirý mashınalary arqyly sý shashqan. Sýyqqa tońǵan stýdentter jataqhanaǵa qaıtýǵa májbúr bolǵan. Keıin jataqhanany mılısıa qorshap, eshkimdi syrtqa shyǵarmaǵan. Bir aıǵa jýyq komendanttyq saǵat engizilip, stýdentterdiń júrip-turýyna qatań shekteý qoıylǵan.
Sol kezde 17 jastaǵy Gúlmıra Nadyrova patrıottyq sezimniń qorqynyshtan da basym bolǵanyn aıtady. Jataqhanada kún saıyn túrli jınalystar men tárbıelik sharalar uıymdastyrylǵan. Belgili óner qaıratkeri Sara Tynyshtyqulova kelip, stýdentterge konsert qoıǵan.
“Kóptegen jas jeltoqsan qurbandary men batyrlarynyń esimderin bilmeıdi. Sondyqtan Jeltoqsan oqıǵasyn tarıh oqýlyqtarynda tereńirek zerttep, keńinen nasıhattaý qajet”, — dep túıindedi ol.
