بيىل جەلتوقسان وقيعاسىنا 39 جىل تولدى. 1986 جىلى باتىلدىق تانىتىپ، الاڭعا شىققان ورىمدەي قىز-جىگىتتەردىڭ جانكەشتىلىگى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ جولىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى. وسى تۇستا Dalanews.kz رەداكسياسى سولاردىڭ ءبىرقاتارىنان سۇحبات الۋدى ءجون كوردى. جەلتوقسانشى ەلميرا ماقسۇتوۆا، شولپان بەرىكوۆا جانە گۇلميرا نادىروۆا سول كۇنگى وقيعانىڭ قالاي وربىگەنىن جانە ولاردىڭ جەكە تاعدىرلارىنا قالاي اسەر ەتكەنى تۋرالى باياندادى.
جەلتوقسانشى ەلميرا ماقسۇتوۆانىڭ ەستەلىگى
الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنىڭ تۋماسى ەلميرا ماقسۇتوۆا 1985 جىلى الماتى شەت تىلدەر ينستيتۋتىنىڭ فرانسۋز ءتىلى فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1986 جىلى جەلتوقسان وقيعاسى باستالعان ساتتە ونىڭ جاسى نەبارى 18-دە بولعان.
“الاڭعا بارۋىمىزعا الدىن الا جوسپار نەمەسە سەبەپ بولدى دەپ ايتا المايمىن. ساباقتان شىعىپ، جاتاقحاناعا بارا جاتقانبىز. الدىمىزدان كيروۆ زاۋىتىنىڭ جاس جۇمىسشىلارى، ءبىر توپ قازاق جاستارى الاڭعا بەت الىپ بارا جاتتى. ولار “قازاق ەلىنە قازاق باسشى كەرەك! ءوز جەرىمىز، ءوز ەلىمىز ءۇشىن بارامىز!” دەپ ۇرانداتىپ كەلە جاتتى. دىنمۇحامەد قونايەۆتى قىزمەتتەن الىپ، ورنىنا كولبيننىڭ تاعايىندالۋى جاستاردىڭ نامىسىنا تيگەن ەدى. وسىلايشا ءبىز دە سول توپقا قوسىلىپ، الاڭعا بىرگە باردىق”، - دەيدى جەلتوقسانشى.
ونىڭ سوزىنشە، الاڭدا باستاپقىدا ارانداتۋ بولماعان. جاستار ەشقانداي بۇلىك شىعارماعان، كەرىسىنشە بەيبىت تۇردە ءان ايتىپ تۇرعان.
“ءبىز “قازاقستانىم”، “اتامەكەن” اندەرىن شىرقادىق. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن تريبۋناعا سول كەزدەگى بيلىك وكىلدەرى شىعىپ، “تاراڭدار، قايتىڭدار، ارانداپ قالاسىڭدار” دەپ جاستاردى تارقاتۋعا تىرىستى. الايدا ونى ەشكىم تىڭدامادى. كەيىنىرەك نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا شىعىپ، جاستاردى سابىرعا شاقىرىپ، ۇيلەرىنە قايتۋعا ۇندەدى. مۇحتار شاحانوۆ باستاعان زيالى قاۋىم دا ساقتىققا شاقىردى. ءبىراق بۇل سوزدەر جاستاردى توقتاتا المادى”، — دەپ قوستى ول.
كوپ ۇزاماي بەيبىت شەرۋدىڭ سوڭى قاقتىعىسقا ۇلاسقان. سول ساتتە الاڭدى كەڭەس اسكەرلەرى قورشاي باستاعان. قولدارىندا دۋبينكا، باستارىندا كاسكا، مۇزداي قارۋلانعان سولداتتار جاستارعا كۇش قولدانعان. ماقسۇتوۆانىڭ سوزىنشە، جاستاردىڭ قولىندا ەشقانداي قارۋ بولماعان. قارسىلاسۋ باستالعاندا، كەيبىرى اينالاداعى ءمارمار تاستاردى سىندىرىپ، اعاشتاردى جۇلىپ الىپ قورعانۋعا ءماجبۇر بولعان.
“وسى ساتتە كەرى قايتۋعا تۋرا كەلدى. قازاقتىڭ جىگىتتەرى قىزداردى قورعاپ، “قاشىڭدار، امان قالىڭدار” دەپ كومەك كورسەتتى. ءبىر دۋالعا تىرەلگەنىمىزدە، جىگىتتەر ءبىزدى كوتەرىپ، دۋالدان اسىرىپ، امان-ەسەن شىعارىپ جىبەردى. ءبىز ءبىر توپ قىز ەدىك، بىر-بىرىمىزدەن اداسىپ قالدىق. قاسىمدا گۇلزات ەسىمدى قۇربىم بولدى، وكىنىشكە قاراي، ول كەيىن مارقۇم بولدى”، - دەپ كىنجىلدى ول.
ءسويتىپ جاتاقحاناعا ورالعان ءبىر توپ ستۋدەنت الاڭدا قالعان دوستارىنا الاڭداپ قايتا بارۋعا ءماجبۇر بولعان.
“ءتۇن قاراڭعى، كۇن سۋىق. سول كۇنى ءبىز قان تاپسىرعانبىز. ايتەۋىر جان ساۋعالاپ، جاتاقحاناعا جەتتىك. جاتاقحانانى دەكانات، كۋراتورلار مەن جاساقتار قورشاپ العان ەكەن. “ەشقايدا شىقپايسىڭدار” دەپ، ءتۇنى بويى باقىلاۋدا ۇستادى. ءبىراق الاڭدا قالعان قىزداردى ۋايىمداپ، ءتۇن ورتاسىندا تەرەزەدەن شىعىپ، قايتادان الاڭعا باردىق.
كورگەن كورىنىسىمىز سۇمدىق ەدى: ورتەنگەن اۆتوبۋستار، ميليسيا كولىكتەرى، قيراعان عيماراتتار. ءبىز ساناعانىمىزدا، كەم دەگەندە 13–14 كولىك ورتەنىپ جاتتى. ول جەردەن دە قۋىپ شىقتى. قايدا قاشقانىمىزدى بىلمەيمىز، ايتەۋىر ءبىر تاكسي ۇستاپ، جۇرگىزۋشىنىڭ ءوزى دە قورقىپ، “بالالار، ارانداپ قالاسىڭدار” دەپ، ءبىزدى جاتاقحانا ماڭىنان ءتۇسىرىپ كەتتى”، — دەيدى ول.
جەلتوقسانشى كورگەن كورىنىستى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا المايتىنىن ايتادى.
“سول كۇندەردى ەسكە الۋ وتە اۋىر. كوزبەن كورگەن زورلىق-زومبىلىق، شاشىنان سۇيرەلگەن قىزدار، توگىلگەن قان – ءبارى جادىمىزدا. سول وقيعانى كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعى بۇگىندە جاقسى ەمەس. جىل سايىن جەلتوقسان جاقىنداعاندا جۇرەگىمىزدى ۇرەي مەن قورقىنىش بيلەيدى. كەيدە ءوزىمىزدىڭ امان قالعانىمىزعا تاڭعالامىز”، — دەپ قوستى ول.
كەيىن ستۋدەنتتەرگە قىسىم كۇشەيگەن. ولار جاتاقحاناعا بارعان ساتتە “ەشتەڭە كورگەن جوقسىڭدار، ەشقايدا بارعان جوقسىڭدار” دەپ قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالعان. ال ەرتەڭىندە سۇراق-جاۋاپ، تەكسەرۋ باستالعان.
“وقۋىمىز دا سول جەردە ءۇزىلىپ قالدى. جەلتوقسان وقيعاسى مەنىڭ تاعدىرىما قاتتى اسەر ەتتى: ۇرەي، قورقىنىش پايدا بولدى. اقىرى اۋىلعا كەتىپ، تۇرمىس قۇردىم. ۇزاق جىلدار بويى بۇل تاقىرىپ جابىق كۇيىندە قالدى”، - دەدى ول.
ماقسۇتوۆا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە جەلتوقسانشىلاردىڭ ماسەلەسى تولىق شەشىلمەگەنىن ايتادى.
“مەن جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانداردىڭ ارمانى تولىق ورىندالدى دەپ ايتا المايمىن. تاۋەلسىزدىك الدىق، ءبىراق ءبارى بىردەي ءادىل باعالاندى، تولىق مويىندالدى دەۋ قيىن. 2013 جىلدان باستاپ “جەلتوقسان اقيقاتى” قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسىمىن. ال 2022 جىلى ارحيۆتەن انىقتامالار جيناپ، سوت ارقىلى ءوزىمدى تولىق اقتاتتىم. بۇگىندە اقتالعان جەلتوقسانشىلاردىڭ قاتارىندامىن.
مەنىڭ ويىمشا، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ءالى اشىلماعان شىندىق كوپ. بولاشاقتا ءبارى انىقتالادى دەپ سەنەمىن”، - دەيدى ول.
جەلتوقسانشى بۇل تاقىرىپتىڭ ناسيحاتتالۋى ءالى دە اقساپ تۇرعانىن جەتكىزدى.
“ءقازىر جەلتوقسان وقيعاسىن دارىپتەۋ جەتكىلىكسىز دەپ ويلايمىن. ءيا، جىل سايىن اكىمدىك تاراپىنان ەسكە الۋ، ماراپاتتاۋ شارالارى وتەدى. ءبىراق بۇل جەتكىلىكسىز. جاستاردىڭ كوبى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ كىم ەكەنىن، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ءمانىن دە بىلمەيدى. سوندىقتان مەكتەپتەردە پاتريوتتىق تاربيە ساعاتتارىن كوبەيتىپ، بۇل تاقىرىپتى تەرەڭىرەك وقىتۋ قاجەت”، - دەيدى ول.
تاۋەلسىزدىك جاستاردىڭ جانكەشتىلىگىمەن كەلگەن — جەلتوقسانشى شولپان بەرىكوۆا
كەلەسى جەلتوقسانشى شولپان سابىرجان قىزى 1967 جىلى جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانى قاراكەمەر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1984 جىلى جىلى مەكتەپتى ءتامامداعان سوڭ، 1985 جىلعا دەيىن قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىندا ءجىپ ءيىرۋ فابريكاسىندا جۇمىس ىستەگەن. سول كەزەڭدە اپكەسىنىڭ وقۋىنا بايلانىستى ءبىر جىل جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسپەي، ەڭبەك ەتۋگە ءماجبۇر بولعانىن ايتادى. كەيىن، 1985 جىلى الماتىعا كەلىپ، الماتى پەداگوگيكالىق شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ فرانسۋز فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. ءوز ەڭبەگىمەن ستۋدەنت اتانۋى ونىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى كەزەڭ بولعان.
“1986 جىلى ءبىز ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇردىك. فرانسۋز فاكۋلتەتىنىڭ 2–3 كۋرس ستۋدەنتتەرى سول كەزدە جەنپي-دىڭ مۋزىكا فاكۋلتەتىنىڭ عيماراتىندا ءبىلىم الدى. كۇن سايىن گوگول كوشەسىندەگى سول كورپۋسقا بارىپ، ترامۆايمەن جاتاقحاناعا قايتاتىنبىز. №2 جاتاقحانامىز شيەۆچەنكو مەن شاگابۋتدينوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان ەدى.
16 جەلتوقسان كۇنى دە ادەتتەگىدەي ساباققا باردىق. الايدا 15 جەلتوقسانعا قاراعان ءتۇنى جاتاقحانادا مازاسىز اڭگىمەلەردىڭ شەت جاعاسى شىعا باستادى. كورشى بولمەدەگى قىزدار ءتۇن ورتاسىندا بەلگىسىز ەر ادامداردىڭ “شىعىڭدار، الاڭعا بارىڭدار” دەگەن داۋىستارىن ەستىگەنىن ايتتى. ءبىز ول داۋىستى ەستىمەي قالىپپىز”، — دەيدى ول.
ءسويتىپ ولار 16 جەلتوقسان كۇنى ساباقتان كەيىن الاڭعا بەت العان قالىڭ توپقا ىلەسىپ كەتكەن. ول كەزدە الاڭعا شىققانداردىڭ باسىم بولىگى 17–19 جاستاعى جاستار بولعان.
“مۇندا بيلىك وكىلدەرى “تاراڭدار، كۇن سۋىق، ۇيلەرىڭە قايتىڭدار” دەپ ۇندەۋ جاسادى، ءبىراق جاستار تارامادى. ءبىز قونايەۆتىڭ نە سەبەپتى قىزمەتتەن الىنعانىن، نەگە ونىڭ ورنىنا ءوز ۇلتىمىزدان باسشى قويىلماعانىن ايتىپ، نارازىلىق بىلدىردىك”، - دەيدى جەلتوقسانشى.
كەلەسى كۇنى ستۋدەنتتەردەن الاڭعا بارعان-بارماعانى جونىندە تۇسىنىكتەمە الىنعان. شولپان بەرىكوۆا بۇل قۇجاتتا ولاردىڭ قونايەۆتىڭ قىزمەتتەن الىنۋىنا جانە رەسپۋبليكاعا سىرتتان باسشى تاعايىندالۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەنىن اشىق جازعانىن ايتادى.
“بىزدەن تۇسىنىكتەمە الدى. ءبىز “ءيا، باردىق، ساياسي نارازىلىق تانىتتىق” دەپ اشىق جازدىق. بۇل تۇسىنىكتەمەلەردى كۋراتورىمىز، قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى شابىكەن بەكتۇروۆ جيناپ الدى. كەيىن ول كىسى بىزگە: “بۇل قاعازدار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قولىنا تۇسسە، وقۋدان شىعارادى. مەن سەندەردىڭ بولاشاقتارىڭدى ويلادىم” دەپ، تۇسىنىكتەمەلەردى جويىپ جىبەرگەنىن ايتتى. سول كىسىنىڭ جاناشىرلىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ توپتان ەشكىم وقۋدان شىعارىلعان جوق”، - دەپ قوستى ول.
دەگەنمەن باسقا فاكۋلتەتتەردە وقۋدان قۋىلعان ستۋدەنتتەر بولعان. كەيبىر قىزدار الاڭعا قايتا بارىپ، ءپاترۋلدىڭ سوققىسىنا جىعىلعان. ولاردى دۋبينكامەن ۇرىپ، كەيبىرىن قالا سىرتىنا اپارىپ تاستاعان. كەيبىر ستۋدەنتتەر جاتاقحانالارعا قاشىپ كىرىپ، ەكىنشى قاباتتان قارعا سەكىرىپ قۇتىلعان.
جەلتوقسانشىنىڭ ايتۋىنشا، الاڭدا تريبۋناعا شىعىپ، جاستاردى قولداعان ازاماتتار دا بولعان. الايدا ولاردى كۇشپەن مىنبەردەن الىپ كەتكەن. ستۋدەنتتەر قونايەۆتىڭ ءوزى شىعىپ سويلەسىن دەپ تالاپ ەتكەنمەن، بۇل تالاپ ورىندالماعان.
“الاڭدا بولعان قاقتىعىستاردا جاستاردىڭ قانى توگىلدى، كوپ ادام جاراقات الدى. كەيبىر قىزداردى سۋ شاشىپ قۋدى، كەيبىرىن اۆتوبۋستارعا تيەپ، قالا سىرتىنا اپارىپ تاستادى”، - دەپ قوستى ول.
شولپان بەرىكوۆا فرانسۋز فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىنداعى ستۋدەنت قىزداردىڭ شامامەن 95 پايىزى الاڭعا شىققانىن ايتادى.
“سولاردىڭ قاتارىندا مەن، نادىروۆا گۇلميرا، وسەربايەۆا ساۋلە، توقتاعانوۆا الميرا، اشىمبەكوۆا ەلميرا، شيماحانوۆا گۇلبانۋ، ماقسۇتوۆا ەلميرا، ورازالييەۆا جازيرا، وسپانبايەۆا باقىتگۇل، ءنۇسىپوۆا ءاسيا، مىرزاتايەۆا عاليا جانە باسقا دا كۋرستاستارىم بولدى”، - دەپ ەسكە الدى ول.
جەلتوقسانشى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جەلتوقسانشىلاردىڭ بارلىق ارمانىن تولىق اقتادى دەپ ايتۋ قيىن ەكەنىن ايتادى. ول كوپشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن ءادىل باعاسىن الماعانىن اتاپ ءوتتى.
“ەگەر سول كەزدە جاستار ساياسي نارازىلىق ءبىلدىرىپ، الاڭعا شىقپاعاندا، تاۋەلسىزدىك تە وڭايلىقپەن كەلمەس ەدى.
بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جەلتوقسانشىلاردىڭ ارمانىن تولىق اقتادى دەپ ايتا المايمىن. كوپ جەلتوقسانشى ءالى دە لايىق باعاسىن العان جوق. جەلتوقسانشىلاردى مەكتەپتەرگە، وقۋ ورىندارىنا شاقىرىپ، جاستارعا سول كۇندەردىڭ شىندىعىن ايتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن”، - دەپ تۇيىندەدى ول.
پاتريوتتىق سەزىم قورقىنىشتان دا كۇشتى بولدى – جەلتوقسانشى گۇلميرا نادىروۆا
جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان جەلتوقسانشى گۇلميرا نادىروۆا دا سول كۇنى ستۋدەنت جاستاردىڭ الاڭعا قالاي شىققانىن، نارازىلىقتىڭ قالاي باستالعانىن ەسكە الدى. ايتۋىنشا، ول دا 1985 جىلى الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ فرانسۋز ءتىلى فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. 1986 جىلى ول 17 جاستاعى ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى بولعان.
“16 جەلتوقسان كۇنى بىر-ەكى ساباق وتكەننەن كەيىن، كورپۋسقا دارىگەرلەر كەلىپ، ستۋدەنتتەردەن دونور رەتىندە قان الدى. بۇل سول كەزدەگى قالىپتى تاجىريبە ەدى”، — دەيدى ول.
قان تاپسىرىپ شىققان سوڭ، ستۋدەنت قىزدار سىرتقا شىعۋعا ارەكەتتەنگەن. الايدا ۆاحتەر ەسىكتى جاۋىپ، ولاردى شىعارماي قويعان. وسى كەزدە كەيبىر ستۋدەنت قىزدار ءبىرىنشى قاباتتاعى تەرەزەدەن سەكىرۋگە وقتالعان. سول ساتتە ۆاحتەر امالسىزدان ەسىكتى اشىپ، قىزداردى سىرتقا شىعارىپتى.
“الاڭدا “مەنىڭ قازاقستانىم” ءانىن شىرقاپ جاتقان جاستارعا كەلىپ قوسىلدىق. ءبارىمىز قازاقستاندى قازاق باسقارۋ كەرەك، د.قونايەۆ ءوزى تريبۋناعا شىعىپ، ءوز ەركىمەن بيلىكتەن كەتكەنىن ايتسىن دەپ تالاپ قويدىق. ءبىراق قونايەۆتى شىعارمادى. تريبۋناعا ءبىر ايەل شىعىپ، ءاتى-جونى ەسىمدە قالماپتى، جاستارعا “تاراماڭدار، نارازىلىق بىلدىرىڭدەر! د.قونايەۆ اتامىز ءوزى تريبۋناعا شىعىپ ءتۇسىندىرسىن!”، - دەدى. ءبىر كەزدە ول كىسىنى تريبۋنادان ميليسيالار الىپ كەتتى. الاڭدا شۋ بولىپ كەتتى. جاستار كەتپەي قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ ، ۇراندارىن ايتۋدى جالعاستىردى”، — دەيدى ول.
كەش تۇسە اسكەريلەر الاڭدى قورشاپ، ءورت ءسوندىرۋ ماشينالارى ارقىلى سۋ شاشقان. سۋىققا توڭعان ستۋدەنتتەر جاتاقحاناعا قايتۋعا ءماجبۇر بولعان. كەيىن جاتاقحانانى ميليسيا قورشاپ، ەشكىمدى سىرتقا شىعارماعان. ءبىر ايعا جۋىق كومەندانتتىق ساعات ەنگىزىلىپ، ستۋدەنتتەردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قاتاڭ شەكتەۋ قويىلعان.
سول كەزدە 17 جاستاعى گۇلميرا نادىروۆا پاتريوتتىق سەزىمنىڭ قورقىنىشتان دا باسىم بولعانىن ايتادى. جاتاقحانادا كۇن سايىن ءتۇرلى جينالىستار مەن تاربيەلىك شارالار ۇيىمداستىرىلعان. بەلگىلى ونەر قايراتكەرى سارا تىنىشتىقۇلوۆا كەلىپ، ستۋدەنتتەرگە كونسەرت قويعان.
“كوپتەگەن جاس جەلتوقسان قۇرباندارى مەن باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىن بىلمەيدى. سوندىقتان جەلتوقسان وقيعاسىن تاريح وقۋلىقتارىندا تەرەڭىرەك زەرتتەپ، كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ قاجەت”، — دەپ تۇيىندەدى ول.
