Túrkıa men Qazaqstan basshylarynyń Ankaradaǵy kezdesýinen keıin Ońtústik Kavkaz ben Ortalyq Azıadaǵy geoekonomıkalyq jaǵdaı aqyryndap ózgere bastaıdy. Bul týraly sarapshy Aıbar Oljaev jazdy, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Shýsha týsovkasynda aıaqtalmaı qalǵan pazldy tolyq jınaý úshin Erdoǵanǵa qazaq prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev jetpeı turǵan edi. 8 aı buryn Bakýde bastalǵan Jeıhan kelissózder operasıasyn Erdoǵan-Toqaev tandemi búgin qol ustasyp aıaqtaýy múmkin. Bul posttyń bas jaǵy túsiniksiz bolsa da, aıaǵyna deıin oqyńyzdar. Sebebi ol erteńgi taǵdyryńyzǵa tikeleı áser etedi.
Túrkıa Qytaıdyń qurlyqtaǵy batys qaqpasy bolýǵa 2022 jyldan beri áreket etip keledi. Qytaıdyń «Bir beldeý-bir taǵdyr» geologıstıkalyq jobasy aıasynda qazaq eli bul qaqpany Kaspııdiń shyǵys núktesi Aqtaýǵa deıin alyp keldi. Ary qaraı qadam jasaý úshin Ázirbaıjan men Túrkıany baılanystyratyn, 40 shaqyrym Armenıa jerinen ótetin Zangezýr korıdory máselesin sheshý qajet boldy. Jáne bıyl Túrkıa, Ázirbaıjan men Armenıa úsheýi osy korıdor máselesin sheshken sıaqty. Endi oıynǵa Qytaımen aradaǵy basty oıynshy – Qazaqstandy qossa bolady.
Qazaqstan da Turan odaǵynyń qalǵan músheleri Zangezýrdy qashan sheshedi dep qol qýsyryp qarap otyrmaı, logıstıkalyq tirlikterin óz betimen retteı bastaǵan bolatyn. Qytaıda júkterdi jıystyratyn konteınerli port pen hab ashtyq jáne Grýzıadaǵy Batýmı portyna qosyp, biz Potıde jańa port salyp, ony paıdalanýǵa berip tastadyq. Bir sózben aıtqanda, Qazaqstannyń Qytaıdaǵy Sıannan bastalatyn jáne Grýzıadaǵy Potımen bitetin tolyqqandy júk logıstıkalyq jelisi bar. Endi bizge osy jelini Jerorta teńizine deıin jetkizý kerek. Ol úshin bizge Túrkıadaǵy eń iri júk porty Mersın men munaıdy teńizge shyǵaratyn Jeıhan porty kerek. Jáne bizdiń osy jaqqa deıin jetýimiz Erdoǵanǵa da qajet. Sonda Túrkıa Eýropaǵa qazaq munaıy men ýranyn jáne Qytaıdan jetken kez-kelgen taýardy sata alatyn marketpleıs bola alady. Osy arqyly Erdoǵannyń qolynda Eýroodaqqa yqpal ete alatyn rychag paıda bolmaq.
Eskene – Jeıhan. Álemdi dúr silkindiretin sýperqubyr
Álemde sońǵy ashylǵan eń iri munaı kenishi Qashaǵanǵa bolashaqta qazirgi bar magıstraldi qubyrlar tarlyq etpek. Jaqsy, Teńiz kenishiniń munaıyn KTK qubyry arqyly Novorossııskten Eýropaǵa jóneltip jatyrmyz. Al Qashaǵan she? Qashaǵandaǵy Eskene portynan Aqtaýǵa qubyr tartyp, odan Kaspıı tabany arqyly Bakýge shyǵyp, Bakýden Zangezýr arqyly Túrkıaǵa jetip, qubyrdy Jerorta teńizinde turǵan Jeıhan portyna shyǵarý týraly úlken josparlar men armandar bar. 2018 jyly Kaspııdiń quqyqtyq mártebesi sheshilip, ortaq qujat qabyldanǵaly beri, Qazaqstan men Ázirbaıjan arasyndaǵy munaı qubyry máselesin tek osy eki el sheshe alatyn múmkindik týdy. Reseı de, Iran da transkaspıı qubyry jobasyna veto qoıa almaıdy.
Qashaǵan 2A kezeńin iske asyrsa táýligine 500 myń barel munaı óndirmek. 2B kezeńin sátti aıaqtasa, onda táýliktik óndiris 700 myń barelge deıin jetedi. Qazir biz jylyna osy munaıdyń 1,5 tonnasyn Aqtaýdan tanker tıep, Bakýge jetkizip, ary qaraı Baký-Tbılısı-Jeıhan qubyryna quıyp júrmiz.
Odan kóbirek quıyp, osy Baký-Tbılısı-Jeıhandy qoldana bersek qaıtedi degen suraqtyń týyndaıtyny ras. Sebebi, Kaspııdiń tabanyna qubyr tartý arzan emes ekeni túsinikti. Biraq biz jylyna 1,5 mıllıon tonnadan artyq munaıdy BTJ qubyryna quıa almaımyz. Óıtkeni odan artyq quısaq biz Ázirbaıjannyń bizdikinen qymbat munaıynyń sapasyn buzamyz. Baký buǵan ruqsat bermeıdi. Ázirbaıjan munaıynyń markasy AzeriLight, ol naryqta sapaly jeńil munaı retinde Brent markasynan sál qymbattaý satylady. Al Qashaǵandiki CPC Blend, ol kerisinshe Brentten arzan turady.
Osy rette Baký-Tbılısı-Jeıhannyń negizgi oıynshysy Ázirbaıjan ekenin túsinýimiz kerek. BTJ eń aldymen Ázirbaıjan munaıyn tıeıdi. Odan oryn artylyp jatsa ǵana qazaq pen túrkimen munaıyn qosa alyp ketedi. Al bizge 5 mıllıard dollar bólip, Eskeneden Jeıhanǵa deıin ózimizdiń jeke qubyrymyzdy tartý máselesin qolǵa alatyn ýaqyt keldi. Zangezýr boıynsha Armenıanyń kelisim bergen qujaty shyqsa, Qazaqstannyń dereý iske kirisetini kúmán týdyrmaıdy.
Erdoǵan – Toqaev tandeminiń sýperkelissózderi bizdiń ýaqytpen keshki 8-derde bastalar. Onyń aldynda Qasym-Jomart Kemeluly elimizde irgeli jobalar jasap jatqan túrik konsernderiniń basshylaryn qabyldady. Negizgi áńgime júk pen logıstıka aıasynda órbidi. Sebebi bul qazaq-túrik ekonomıkalyq baılanysynyń negizi jáne Turan odaǵynyń eń utyp turǵan baǵyty.
YDA Holding basqarma tóraǵasy Hýseın Arslan kompanıanyń Aqtaýda mýltımodaldi tranzıt habyn qurý boıynsha keremet josparyn jetkizdi. Al S Sistem Lojistik kompanıasynyń basqarma tóraǵasy Hýseın Barlın Aqtóbe halyqaralyq áýejaıynda logıstıka ortalyǵyn qurý bastamasyn tanystyryp, Kemelulynyń batasyn aldy. Tiryaki Holding kompanıasynyń atqarýshy dırektory Súleımen Tırákıoǵly Astana qalasynan bıdaı men burshaqty tereń óńdeý zaýytyn salǵysy keledi eken. Biz ol usynysty qýana qabyldadyq.
Qazir Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy taýar aınalymy 5 mıllıard dollar shaasynda. Negizi eki el osy kórsetkishti 10 mıllıard dollarǵa jetkizý maqsatynda kóptegen jobalardy qolǵa alyp, birlese jumys istep keledi. Bizdiń ekonomıkamyzǵa quıylǵan túrik ınvestısıasynyń kólemi 6 mıllıard dollarǵa jetti.
Jabyq esik jaǵdaıynda aımaqtaǵy qaýipsizdik máselesi de talqylanatyny sózsiz. Eger qazaqtyń basyna is túse qalsa, Ankara Astanany qanshalyqty qoldaıdy, jasyrmaı aıtsaq, qarý-jaraq bere me degen máseleler árıne talqylanady. Bizdiń táýelsizdigimizdi birinshi bolyp moıyndaǵan el jáne NATO múshesi retinde Túrkıa Qazaqstandy bul rette sózben ǵana qoldaı ma, joq álde Baıraqtar tehnologıalaryna negizdelgen úlken óndirister qazaq jerinde jandanyp, Tayfun zymyrandary men Kaan joıǵysh ushaǵy bizdiń bazalarda tura ma? Munaı men Zangezýr máselesin bylaı qoıǵanda, qulaqqa sybyrlasyp sóılesetin qyzyq áńgime osy taqyrypta órbıtin sıaqty.
