تۇركيا مەن قازاقستان باسشىلارىنىڭ انكاراداعى كەزدەسۋىنەن كەيىن وڭتۇستىك كاۆكاز بەن ورتالىق ازياداعى گەوەكونوميكالىق جاعداي اقىرىنداپ وزگەرە باستايدى. بۇل تۋرالى ساراپشى ايبار ولجايەۆ جازدى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
شۋشا تۋسوۆكاسىندا اياقتالماي قالعان پازلدى تولىق جيناۋ ءۇشىن ەردوعانعا قازاق پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ جەتپەي تۇرعان ەدى. 8 اي بۇرىن باكۋدە باستالعان جەيحان كەلىسسوزدەر وپەراسياسىن ەردوعان-توقايەۆ تاندەمى بۇگىن قول ۇستاسىپ اياقتاۋى مۇمكىن. بۇل پوستتىڭ باس جاعى تۇسىنىكسىز بولسا دا، اياعىنا دەيىن وقىڭىزدار. سەبەبى ول ەرتەڭگى تاعدىرىڭىزعا تىكەلەي اسەر ەتەدى.
تۇركيا قىتايدىڭ قۇرلىقتاعى باتىس قاقپاسى بولۋعا 2022 جىلدان بەرى ارەكەت ەتىپ كەلەدى. قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ-بىر تاعدىر» گەولوگيستيكالىق جوباسى اياسىندا قازاق ەلى بۇل قاقپانى كاسپييدىڭ شىعىس نۇكتەسى اقتاۋعا دەيىن الىپ كەلدى. ارى قاراي قادام جاساۋ ءۇشىن ءازىربايجان مەن تۇركيانى بايلانىستىراتىن، 40 شاقىرىم ارمەنيا جەرىنەن وتەتىن زانگەزۋر كوريدورى ماسەلەسىن شەشۋ قاجەت بولدى. جانە بيىل تۇركيا، ءازىربايجان مەن ارمەنيا ۇشەۋى وسى كوريدور ماسەلەسىن شەشكەن سياقتى. ەندى ويىنعا قىتايمەن اراداعى باستى ويىنشى – قازاقستاندى قوسسا بولادى.
قازاقستان دا تۇران وداعىنىڭ قالعان مۇشەلەرى زانگەزۋردى قاشان شەشەدى دەپ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، لوگيستيكالىق تىرلىكتەرىن ءوز بەتىمەن رەتتەي باستاعان بولاتىن. قىتايدا جۇكتەردى جيىستىراتىن كونتەينەرلى پورت پەن حاب اشتىق جانە گرۋزياداعى باتۋمي پورتىنا قوسىپ، ءبىز پوتيدە جاڭا پورت سالىپ، ونى پايدالانۋعا بەرىپ تاستادىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستاننىڭ قىتايداعى سياننان باستالاتىن جانە گرۋزياداعى پوتيمەن بىتەتىن تولىققاندى جۇك لوگيستيكالىق جەلىسى بار. ەندى بىزگە وسى جەلىنى جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن جەتكىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن بىزگە تۇركياداعى ەڭ ءىرى جۇك پورتى مەرسين مەن مۇنايدى تەڭىزگە شىعاراتىن جەيحان پورتى كەرەك. جانە ءبىزدىڭ وسى جاققا دەيىن جەتۋىمىز ەردوعانعا دا قاجەت. سوندا تۇركيا ەۋروپاعا قازاق مۇنايى مەن ۋرانىن جانە قىتايدان جەتكەن كەز-كەلگەن تاۋاردى ساتا الاتىن ماركەتپلەيس بولا الادى. وسى ارقىلى ەردوعاننىڭ قولىندا ەۋرووداققا ىقپال ەتە الاتىن رىچاگ پايدا بولماق.
ەسكەنە – جەيحان. الەمدى ءدۇر سىلكىندىرەتىن سۋپەرقۇبىر
الەمدە سوڭعى اشىلعان ەڭ ءىرى مۇناي كەنىشى قاشاعانعا بولاشاقتا قازىرگى بار ماگيسترالدى قۇبىرلار تارلىق ەتپەك. جاقسى، تەڭىز كەنىشىنىڭ مۇنايىن كتك قۇبىرى ارقىلى نوۆوروسسييسكتەن ەۋروپاعا جونەلتىپ جاتىرمىز. ال قاشاعان شە؟ قاشاعانداعى ەسكەنە پورتىنان اقتاۋعا قۇبىر تارتىپ، ودان كاسپيي تابانى ارقىلى باكۋگە شىعىپ، باكۋدەن زانگەزۋر ارقىلى تۇركياعا جەتىپ، قۇبىردى جەرورتا تەڭىزىندە تۇرعان جەيحان پورتىنا شىعارۋ تۋرالى ۇلكەن جوسپارلار مەن ارماندار بار. 2018 جىلى كاسپييدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى شەشىلىپ، ورتاق قۇجات قابىلدانعالى بەرى، قازاقستان مەن ءازىربايجان اراسىنداعى مۇناي قۇبىرى ماسەلەسىن تەك وسى ەكى ەل شەشە الاتىن مۇمكىندىك تۋدى. رەسەي دە، يران دا ترانسكاسپيي قۇبىرى جوباسىنا ۆەتو قويا المايدى.
قاشاعان 2ا كەزەڭىن ىسكە اسىرسا تاۋلىگىنە 500 مىڭ باررەل مۇناي وندىرمەك. 2ب كەزەڭىن ءساتتى اياقتاسا، وندا تاۋلىكتىك ءوندىرىس 700 مىڭ باررەلگە دەيىن جەتەدى. ءقازىر ءبىز جىلىنا وسى مۇنايدىڭ 1،5 تونناسىن اقتاۋدان تانكەر تيەپ، باكۋگە جەتكىزىپ، ارى قاراي باكۋ-تبيليسي-جەيحان قۇبىرىنا قۇيىپ ءجۇرمىز.
ودان كوبىرەك قۇيىپ، وسى باكۋ-تبيليسي-جەيحاندى قولدانا بەرسەك قايتەدى دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندايتىنى راس. سەبەبى، كاسپييدىڭ تابانىنا قۇبىر تارتۋ ارزان ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. ءبىراق ءبىز جىلىنا 1،5 ميلليون توننادان ارتىق مۇنايدى بتج قۇبىرىنا قۇيا المايمىز. ويتكەنى ودان ارتىق قۇيساق ءبىز ءازىربايجاننىڭ بىزدىكىنەن قىمبات مۇنايىنىڭ ساپاسىن بۇزامىز. باكۋ بۇعان رۇقسات بەرمەيدى. ءازىربايجان مۇنايىنىڭ ماركاسى AzeriLight، ول نارىقتا ساپالى جەڭىل مۇناي رەتىندە برەنت ماركاسىنان ءسال قىمباتتاۋ ساتىلادى. ال قاشاعاندىكى CPC Blend، ول كەرىسىنشە برەنتتەن ارزان تۇرادى.
وسى رەتتە باكۋ-تبيليسي-جەيحاننىڭ نەگىزگى ويىنشىسى ءازىربايجان ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بتج ەڭ الدىمەن ءازىربايجان مۇنايىن تيەيدى. ودان ورىن ارتىلىپ جاتسا عانا قازاق پەن تۇركىمەن مۇنايىن قوسا الىپ كەتەدى. ال بىزگە 5 ميلليارد دوللار ءبولىپ، ەسكەنەدەن جەيحانعا دەيىن ءوزىمىزدىڭ جەكە قۇبىرىمىزدى تارتۋ ماسەلەسىن قولعا الاتىن ۋاقىت كەلدى. زانگەزۋر بويىنشا ارمەنيانىڭ كەلىسىم بەرگەن قۇجاتى شىقسا، قازاقستاننىڭ دەرەۋ ىسكە كىرىسەتىنى كۇمان تۋدىرمايدى.
ەردوعان – توقايەۆ تاندەمىنىڭ سۋپەركەلىسسوزدەرى ءبىزدىڭ ۋاقىتپەن كەشكى 8-دەردە باستالار. ونىڭ الدىندا قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ەلىمىزدە ىرگەلى جوبالار جاساپ جاتقان تۇرىك كونسەرندەرىنىڭ باسشىلارىن قابىلدادى. نەگىزگى اڭگىمە جۇك پەن لوگيستيكا اياسىندا ءوربىدى. سەبەبى بۇل قازاق-تۇرىك ەكونوميكالىق بايلانىسىنىڭ نەگىزى جانە تۇران وداعىنىڭ ەڭ ۇتىپ تۇرعان باعىتى.
YDA Holding باسقارما ءتوراعاسى حۋسەين ارسلان كومپانيانىڭ اقتاۋدا ءمۋلتيمودالدى ترانزيت حابىن قۇرۋ بويىنشا كەرەمەت جوسپارىن جەتكىزدى. ال S Sistem Lojistik كومپانياسىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى حۋسەين بارلين اقتوبە حالىقارالىق اۋەجايىندا لوگيستيكا ورتالىعىن قۇرۋ باستاماسىن تانىستىرىپ، كەمەل ۇلىنىڭ باتاسىن الدى. Tiryaki Holding كومپانياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى سۇلەيمەن تيرياكيوعلى استانا قالاسىنان بيداي مەن بۇرشاقتى تەرەڭ وڭدەۋ زاۋىتىن سالعىسى كەلەدى ەكەن. ءبىز ول ۇسىنىستى قۋانا قابىلدادىق.
ءقازىر قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 5 ميلليارد دوللار شااسىندا. نەگىزى ەكى ەل وسى كورسەتكىشتى 10 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ ماقساتىندا كوپتەگەن جوبالاردى قولعا الىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا قۇيىلعان تۇرىك ينۆەستيسياسىنىڭ كولەمى 6 ميلليارد دوللارعا جەتتى.
جابىق ەسىك جاعدايىندا ايماقتاعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى دە تالقىلاناتىنى ءسوزسىز. ەگەر قازاقتىڭ باسىنا ءىس تۇسە قالسا، انكارا استانانى قانشالىقتى قولدايدى، جاسىرماي ايتساق، قارۋ-جاراق بەرە مە دەگەن ماسەلەلەر ارينە تالقىلانادى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان ەل جانە ناتو مۇشەسى رەتىندە تۇركيا قازاقستاندى بۇل رەتتە سوزبەن عانا قولداي ما، جوق الدە بايراقتار تەحنولوگيالارىنا نەگىزدەلگەن ۇلكەن وندىرىستەر قازاق جەرىندە جاندانىپ، Tayfun زىمىراندارى مەن Kaan جويعىش ۇشاعى ءبىزدىڭ بازالاردا تۇرا ما؟ مۇناي مەن زانگەزۋر ماسەلەسىن بىلاي قويعاندا، قۇلاققا سىبىرلاسىپ سويلەسەتىن قىزىق اڭگىمە وسى تاقىرىپتا ءوربيتىن سياقتى.
