Sońǵy jyldary aýyldan qalaǵa kóshýshi jastar sany aıtarlyqtaı artty. Jastar arasyndaǵy ishki kóshi-qon úrdisi qoǵam nazarynda, óıtkeni onyń demografıalyq jáne áleýmettik saldary zor. Sarapshylardyń pikirinshe, aýyldaǵy jaǵdaı jaqsarmasa, ýrbanızasıa úderisi baqylaýsyz jalǵasýy múmkin.

Aýyl jastarynyń kóshi-qon sebepterin bilemiz be?

Aýyldaǵy ómir sapasynyń tómendigi men múmkindikterdiń azdyǵy jastardy úlken qalalarǵa úmit izdep kóshýge ıtermeleıdi. Áleýmettanýshylar aýyldaǵy ómir súrý deńgeıiniń quldyraýy qala halqy sanynyń artýynyń basty faktory ekenin aıtady. Jastar negizinen iri qalalarda oqýǵa túsý, jumysqa ornalasý maqsatynda qonys aýdarady. Keıbiri aýyldaǵy mardymsyz eńbekaqydan góri qalada beıresmı jumys istese de kóp tabys tabamyn dep úmittenedi. Alaıda, qalaǵa kelgen jastardyń bárine birdeı turaqty jumys tabyla bermeıdi. Nátıjesinde olardyń birazy kúndelikti ýaqytsha jumystarmen nemese qyzmet kórsetý, tasymal sekildi turaqsyz salalarda eńbek etýge májbúr. Mundaı jaǵdaıda jastardyń áleýmettik qorǵalýy tómendep, qalalarda kedeılik deńgeıi ósedi.

Sonymen qatar aýyldan beziný shekara mańyndaǵy strategıalyq mańyzdy eldi mekenderdiń bos qalýyna alyp kelýde. Bul ulttyq qaýipsizdik turǵysynan da qaterli qubylys retinde qarastyrylýda. Máselen, sarapshylar «qalalarǵa jutylý – dalany ıesiz etý» dep dabyl qaǵýda, ıaǵnı aýyl halqy azaısa, ulan-baıtaq jerdiń qojasy qalmaıdy degen sóz.

Aýyldan qalaǵa qonys aýdarýǵa áser etetin taǵy bir mańyzdy faktor – turǵyn úı máselesi. Aýyldyq jerlerde jas otbasylardyń jeke baspana alý múmkindigi shekteýli, al qalada baspana jaldaý qymbat. Kóptegen jastar aýylda úı soǵýǵa qarajaty joq bolǵandyqtan nemese turmys qurǵanda bólek shyǵatyn úı taba almaǵandyqtan, qalaǵa kóshýdi tańdaıdy. Buǵan qosa, qaladaǵy ómir salty, zamandastarymen aralasý, mansaptyq ósý perspektıvalary jastardy qyzyqtyratyny sózsiz.

Jalpy, aýyldan qalaǵa ketýshi jastardyń negizgi sebepterin bylaısha toptastyrýǵa bolady:

• Jumys pen tabys izdeý: aýyldaǵy jumys oryndarynyń tapshylyǵy, eńbekaqynyń tómendigi;
• Bilim alý múmkindigi: qalada sapaly joǵary nemese arnaýly bilim alý jeńilirek, aýylda tańdaý az;
• Infraqurylym jáne ómir sapasy: qalada jol, jaryq, ınternet, mádenı oryndar sıaqty ınfraqurylym jaqsyraq, ómir súrý qolaılyraq;
• Áleýmettik orta: qalada óz qatarlastarymen aralasý, ózin kórsetý, jeke damý múmkindikteri joǵaryraq dep sanalady.

Joǵaryda aıtylǵan sebeptermen kelisetin jastar sany jyl ótken saıyn artyp keledi. Mysaly, Qostanaı, Mańǵystaý, Almaty oblystarynyń jastary arasynda «eki qolǵa bir kúrek tabý» máselesi 50-60 paıyzǵa jýyq respondentti alańdatatyny anyqtalǵan. Bul derekter aýyl jastarynyń deni bolashaǵyn aýyldan tys jerden izdeýge májbúr ekenin aıǵaqtaıdy.

Kásipkerlikti qoldaý sharalary qoljetimdi me?

Aýyl jastarynyń turaqty tabys taýyp, týǵan jerinde qala berýi úshin memleket sońǵy jyldary kásipkerlikti qoldaýǵa basa nazar aýdaryp keledi. 2023 jyly bastalǵan «Aýyl amanaty» jobasy – sonyń aıqyn mysaly. Bul joba aıasynda aýyl turǵyndaryna, ásirese jastarǵa, jyldyq 2,5 paıyzben jeńildetilgen nesıe berý qarastyrylǵan. Maqsat – aýylda shaǵyn bıznes ashýǵa múmkindik jasap, aýyl ekonomıkasyn damytý, jastardy jumyspen qamtý. 2024 jyldyń basyndaǵy resmı esepke súıensek, «Aýyl amanaty» boıynsha 12,7 myń adam 2,5 paıyzdyq shaǵyn nesıe alǵan, berilgen nesıelerdiń jalpy kólemi 80 mlrd teńgege jýyqtaǵan. Úkimet bul jobany 2029 jylǵa deıin keńeıtip, 1 mıllıon aýyl turǵynyn qamtýdy jáne 350 myń jańa jumys ornyn ashýdy josparlap otyr. Jobanyń tolyq qarjylandyrý kólemi 1 trıllıon teńgege deıin ulǵaımaq. Mundaı qomaqty qarajat aýyl kásipkerligine buryn-sońdy bólinbegen, sondyqtan bul bastama aýyl ekonomıkasyna tyń serpin beredi dep kútilýde. Eger aýylda shaǵyn bıznes kóbeıip, jumys oryndary ashylsa, jastardyń aýyldan ketý úrdisi de báseńdeýi yqtımal.

Jastar kásipkerligin qoldaý maqsatynda basqa da baǵdarlamalar júzege asýda. Mysaly, «Bastaý Bıznes» jobasy sheńberinde myńdaǵan aýyl turǵyndary kásipkerlik negizderine oqytylyp, bıznes-jospar jasaýdy úırendi. Kýrsty sátti aıaqtaǵan jastarǵa 400-500 myń teńge kóleminde qaıtarymsyz grant berilip, óz isin bastaýǵa jaǵdaı jasalýda.

2023 jyldan Memleket basshysynyń tapsyrmasymen jastarǵa 2,5 paıyzben jeńildetilgen shaǵyn nesıe berý baǵdarlamasy iske qosyldy. Bul baǵdarlama boıynsha 5-7 jyl merzimge 5 mln teńgege deıin nesıe alyp, kásip bastaýǵa bolady. Atalǵan múmkindikter aýyl jastary arasynda úlken qyzyǵýshylyq týǵyzýda. Aýyl-aımaqtarda kásipkerlikti nasıhattap júrgen mamandar «Jastardy negizinen «Bastaý Bıznes» granttary men jyldyq 2,5 paıyzben nesıe alý múmkindigi qyzyqtyrady» deıdi. Rasynda, bastapqy kapıtalsyz kásip ashý qıyn, al memleket usynyp otyrǵan tómen paıyzdy nesıe – kóptegen jas kásipkerler úshin taptyrmas múmkindik.

Memlekettiń resmı qoldaýynan bólek, azamattyq bastamalar da aýyl jastaryna demeý bolýda. «Qazaqstannyń ekologıalyq qory» sıaqty qoǵamdyq uıymdar 2023 jyly aýyl jastaryna bıznes júrgizý boıynsha aqparattyq-túsindirý jobalaryn qolǵa aldy. Mysaly, Mańǵystaý oblysynyń aýyldarynda uıymdastyrylǵan kóshpeli semınarlarda 200-den astam jas SMM, ınternet-kommersıa, marketıń negizderi boıynsha tegin oqýdan ótti. Aldaǵy ýaqytta Túrkistan oblysy men Shymkent qalasy mańyndaǵy aýyl jastaryna da osyndaı kýrstar júrgizilmek. Bul – aýyl jastarynyń boıynda kásipkerlik daǵdylaryn qalyptastyrýǵa, olardyń óz kásibin bastaýyna motıvasıa beretin ıgi isterdiń biri.

Jergilikti bılik te jas kásipkerlerge qoldaý kórsetýde. Keı óńirlerde oblys, aýdan ákimderiniń granttary taǵaıyndalyp, jas kásipkerlerge 1-2 mln teńge kóleminde qaıtarymsyz qarajat úlestirilip jatyr. Mundaı grantqa ıe bolǵan aýyldyń jas turǵyndary mal sharýashylyǵy, qus ósirý, naýbaıhana, shashtaraz, tigin sehy sıaqty túrli kásip túrlerin ashyp, óz aýylynda eńbektenýde. Ekonomıs-sarapshylar aýyldaǵy bıznesti damytý úshin mundaı qoldaýlardy turaqty jáne keshendi túrde júrgizý kerektigin atap aıtady. Óıtkeni, aýylda kásip júrgizý qalaǵa qaraǵanda qıyn, ınfraqurylym álsiz, naryq aýqymy tar, bilikti kadr tabý ońaı emes. Sondyqtan qarjy, keńes berý, marketıń jaǵynan jas kásipkerlerge jan-jaqty járdem qajet. Sol kezde ǵana aýyl jastary arasynan tabysty kásipkerler shyǵyp, aýyl ekonomıkasyn gúldendirýge úles qosa alady.

Memlekettik baǵdarlamalar kadr tapshylyǵyn sheshe aldy ma?

Jastardyń aýylda turaqtap, qyzmet etýin yntalandyrý maqsatynda birneshe memlekettik baǵdarlamalar iske asýda. Sonyń biri – «Dıplommen – aýylǵa!» jobasy. 2009 jyly bastalǵan bul baǵdarlama joǵary nemese arnaýly oqý ornyn bitirgen jas mamandardy aýylǵa jumysqa tartýdy kózdeıdi. Joba iske qosylǵaly beri aýyldyq eldimekenderge baryp, jumysqa turǵan 105 myńnan astam maman birjolǵy kóterme járdemaqy jáne turǵyn úı alýǵa jeńildetilgen nesıe túrindegi qoldaýǵa ıe boldy. Atap aıtqanda, aýylǵa kelgen jas mamanǵa bir ret 100 aılyq eseptik kórsetkish mólsherinde járdemaqy beriledi, sonymen birge 0,01 paıyz jyldyq mólsherlememen 15 jylǵa deıin baspana satyp alýǵa nesıe qarastyrylǵan. Basty shart – sol aýylda keminde 3 jyl jumys isteý mindettemesi (alǵashynda 5 jyl bolǵan, keıin 3 jylǵa qysqardy). Bul baǵdarlama talaı jasqa aýylǵa baryp, qyzmet etýge túrtki boldy. Mysaly, 2020-2022 jyldary «Dıplommen – aýylǵa!» arqyly aýyldardaǵy dárigerler sany 5,1 paıyzǵa, orta medısına qyzmetkerleri 5,9 paıyzǵa, muǵalimder 7,3 paıyzǵa ósti. Degenmen, sonyń ózinde aýyldarda 2022 jyly da 3,9 myń dáriger men 2240 muǵalim jetispeıtini aıtyldy. Iaǵnı, baǵdarlama kadr tapshylyǵyn tolyq sheshe alǵan joq.

Sondaı-aq, keıingi jyldary baǵdarlamaǵa qyzyǵýshylyq azaıǵany baıqalady. 2020 jyly jeńildetilgen turǵyn úı nesıesin 5 myńnan astam maman alsa, 2023 jyly nebári 3518 maman alǵan, shamamen 30 paıyzǵa tómendeý. Sarapshylar munyń birneshe sebebin ataıdy: birinshiden, nesıe somasynyń baspana alýǵa jetkiliksizdigi (úı baǵasy qymbattap ketti); ekinshiden, kóptegen jastyń bankterdegi burynǵy nesıelerine baılanysty baǵdarlamadan tys qalýy; úshinshiden, keı óńirlerde baǵdarlama týraly aqparattyń jetispeýi. Mysaly, jeńildetilgen nesıe alý úshin úmitkerdiń basqa bankte ótelmegen nesıesi bolmaýy shart, al qazir jastardyń kóbinde nesıe bar, sondyqtan bul talapqa saı kelmeıdi. Osy jaıttardy eskere otyryp, memleket baǵdarlamany jetildirý sharalaryn qolǵa aldy. 2023 jyldan bastap «Dıplommen – aýylǵa!» boıynsha beriletin turǵyn úı nesıesiniń shekti somasy aıtarlyqtaı ósirildi: aýdan ortalyqtarynda 1500 AEK-ten 2500 AEK-ke (shamamen 9,2 mıllıon teńge), basqa aýyldarda 2000 AEK-ke (7,4 mıllıon teńge) deıin ulǵaıtyldy.

Bul ózgeris, ásirese úı baǵasy arzan soltústik óńirler úshin tıimdi bolmaq. Al batys jáne ońtústiktiń keı oblystarynda bul soma úı alýǵa áli de az bolýy múmkin, sondyqtan sarapshylar ár óńirge ıkemdi tásil qoldaný kerek deıdi. Qalaı bolǵanda da, nesıeniń kóbeıýi baǵdarlamaǵa jastardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrýy yqtımal.

Aýyl jastary kóp qatysatyn taǵy bir memlekettik joba – «Jastar praktıkasy». Bul baǵdarlama kolej, ýnıversıtet bitirýshi túlekterge alǵash eńbek tájirıbesin jınaýǵa kómektesedi. Mehanızmi qarapaıym: oqý ornyn aıaqtaǵan 35-jasqa deıingi jumyssyz jas túlek 6 aı merzimge jergilikti mekemelerge tájirıbeden ótýshi retinde jiberiledi, sol ýaqytta memleket oǵan eńbekaqy tóleıdi (2024 jyly shamamen aıyna 110-120 myń teńge). 2024 jyly osy baǵdarlama arqyly 33,3 myń jas jumysqa joldama aldy, olardyń 57,9 paıyzy aýyl turǵyndary. Iaǵnı, «Jastar praktıkasy» aýyl jastaryna qalaǵa kelip nemese óz aýdanynda tájirıbe jınap, keıin turaqty jumysqa ornalasýyna múmkindik berýde. Mysaly, Túrkistan oblysynda – 8600 jas, Qyzylorda oblysynda – 3200 jas, Jambyl oblysynda – 2600 jas, Shymkentte 2400 jas atalǵan baǵdarlamamen jumysqa ornalasqan. Praktıkadan ótý kezinde jastar tek tájirıbe jınap qoımaı, ózin jaqsy qyrynan kórsetken jaǵdaıda sol mekemede turaqty jumysqa qalýǵa múmkindik alady.

Statısıka boıynsha «Jastar praktıkasyn» aıaqtaǵandardyń edáýir bóligi jumys berýshilerde ári qaraı turaqty qyzmetke qabyldanýda. Baǵdarlama aıasynda medbıke, bastaýysh synyp muǵalimi, zańger, dene shynyqtyrý páni muǵalimi, feldsher sıaqty mamandyq túlekteri eń kóp suranysqa ıe bolǵan. Bul aýyldan shyqqan jastardyń densaýlyq saqtaý, bilim berý salalaryna kóptep tartylyp jatqanyn kórsetedi.

Budan bólek, jastardy qoldaýǵa baǵyttalǵan bastamalar qatarynda «Jasyl El» eńbek jasaqtaryn, «Zhas Project» áleýmettik jobalar baıqaýyn ataýǵa bolady. Mysaly, «Jasyl El» baǵdarlamasy jazǵy maýsymda myńdaǵan aýyl jáne qala jastaryn abattandyrý, kógaldandyrý jumystaryna tartyp, ýaqytsha jumyspen qamtyp júr.

Jalpy, memlekettik jastar saıasatynyń túpki maqsaty – el jastaryn, ásirese aýyl jastaryn, qoǵam ómirine tolyqqandy aralastyryp, el damýyna úles qosa alatyn jaǵdaı jasaý. 2019 jyl «Jastar jyly» dep jarıalanyp, «Árbir jas – el erteńi» degen uranmen aýqymdy sharalar bastalǵany belgili. Sol ýaqyttan beri Úkimet jastardy qoldaý jóninde kóptegen qujattar qabyldady.

İshki kóshi-qon jáne aýyl jastarynyń ulttyq birlikke yqpaly

Aýyl jastarynyń joǵaryda baıandalǵan problemalary men kóship-qoný úderisi tutas eldiń áleýmettik-demografıalyq teńgerimine yqpal etip otyr. Aýyl men qalanyń damýyndaǵy alshaqtyq saldarynan «qaýyrt ýrbanızasıa» qubylysy paıda boldy deýge bolady. Belgili jýrnalıs Joldybaı Bazardyń aıtýynsha, memlekettik organdar ishki mıgrasıa úderisin tıimdi retteı almaı keledi, sonyń kesirinen elimizde júıesiz, beı-bereket ýrbanızasıa júrip jatyr. «İshki kóshi-qon, ýrbanızasıa salasyndaǵy qalyptasqan ahýal ulttyq qaýipsizdikke, eldiń áleýmettik damýyna, halyqtyń turmysyna, mádenı-rýhanı ómirine tikeleı teris áser etedi» dep jazady ol.

Sarapshy eger aýyl halqynyń qalaǵa aǵylýy bulaı jalǵasa berse, qalalarda áleýmettik máseleler ýshyǵyp, aýyldar bosap qalýy múmkin ekenin eskertedi. Shynynda da, qazirdiń ózinde Almaty, Astana syndy megapolısterdiń shet aımaqtarynda ınfraqurylymnyń úlgermeýi, stıhıalyq túrde qonystanǵan eldi mekenderdiń paıda bolýy sıaqty qıyndyqtar bar. Jappaı ýrbanızasıa tolqynyna ilesip qalaǵa kelgen jastardyń baspanasyz, jumyssyz júrýi – áleýmettik turaqsyzdyqtyń aldyn ala sharttary. Mysaly, Almaty qalasyndaǵy «Shańyraq», «Baqaı» oqıǵalary nemese Astana mańyndaǵy zańsyz qurylystar máselesi aýyldan kelgen turǵyndardyń áleýmettik muqtajdyǵynan týyndaǵanyn umytpaýymyz kerek. Sondyqtan mamandar bul úderisti qoǵamdaǵy «biteý jaraǵa» teńep, der kezinde keshendi sheshimder qabyldamasa, erteń kesh bolýy múmkin ekenin alǵa tartady.

Aýyl halqynyń azaıýy – eldiń ekonomıkalyq jáne mádenı qazanyn ortaıtady. Májilis depýtaty Omarhan Óksikbaev Parlament minberinde osyǵan baılanysty: «Bárin ýrbanızasıaǵa tirep qoıdyq... Aýyldardyń barlyǵyn túgeldeı qalalarǵa kóshirsek, aýylda kim qalady? Aýyldyń bárin qurtqan, jappaı qalaǵa kóshken qaı eldi kórdińizder? Aýyl sharýashylyǵyn kim damytady?» dep ashyna sóılegen bolatyn. Shynymen de, aýyldar bosasa, aýyl sharýashylyǵy quldyraıdy, ulttyq azyq-túlik qaýipsizdigine qaýip tónedi. Aýyl – qazaqtyń altyn besigi, salt-dástúrdiń urpaqtan urpaqqa jalǵasatyn oryn. Eger sol orta álsirese, tilimiz ben mádenıetimiz de zıan shegeri anyq. Osy turǵydan alǵanda aýyl jastarynyń qalaǵa jappaı kóshýi tek ekonomıkalyq emes, úlken rýhanı-áleýmettik qater dep baǵalanady.

Memleket bul máselelerdiń mańyzyn túsinip, aımaqtyq damýdyń jańa tujyrymdamalaryn qolǵa ala bastady. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan aýyldy damytý týraly tujyrymdamany bekitti. Onda aýyldaǵy ómir sapasyn qalalyq deńgeıge jaqyndatý, ınfraqurylymdy jańartý, jańa jumys oryndaryn ashý, jastardyń eldi mekenderde turaqtap qalýyn yntalandyrý baǵyttary qamtylǵan. «Aýyl – el besigi» jobasy aıasynda sońǵy jyldary myńdaǵan joba júzege asyp, aýyldarda joldar jóndeldi, aýyzsý máselesi sheshilýde, mektepter men aýrýhanalar salynýda. Bunyń bári aýyl turǵyndarynyń turmysyn jaqsartyp, jastardyń óz aýylynda da jaıly ómir súrip, tabys tabýyna jaǵdaı jasaý úshin istelip jatyr. Mysaly, soltústik óńirlerge ońtústikten halyqty kóshirý baǵdarlamasy sheńberinde qonys aýdarǵan jastarǵa úı, jer, jumys berý qarastyrylǵan. Bul da el ishindegi demografıalyq teńgerimdi qamtamasyz etýge jáne shekara mańyndaǵy aýyldardy saqtap qalýǵa baǵyttalǵan mańyzdy qadam.

Jalpy, Qazaqstandaǵy aýyl jastarynyń máseleleri keshendi sheshimdi talap etedi. Bilim berý sapasyn kóterý, sıfrlyq teńsizdikti joıý, aýyl ekonomıkasyn ártaraptandyrý, jumys oryndaryn ashý, mádenı-sporttyq ınfraqurylymdy jaqsartý – munyń bári ózara baılanysty jáne qatar júzege asýy kerek sharalar. Memleket sońǵy jyldary osy baǵyttarda birshama jumystar atqardy, nátıjesinde belgili bir oń ózgerister baıqalady. Degenmen atqarylatyn is áli kóp. Ulttyq birlikti nyǵaıtý úshin aýyl men qala damýyndaǵy teńgerimge qol jetkizý óte mańyzdy. Eger árbir aýyl jasy qalada ǵana emes, óz aýylynda júrip-aq sapaly bilim alyp, jaqsy jumys taýyp, jan-jaqty damýǵa múmkindik alsa – eldiń bolashaǵy jarqyn bolmaq.