Соңғы жылдары ауылдан қалаға көшуші жастар саны айтарлықтай артты. Жастар арасындағы ішкі көші-қон үрдісі қоғам назарында, өйткені оның демографиялық және әлеуметтік салдары зор. Сарапшылардың пікірінше, ауылдағы жағдай жақсармаса, урбанизация үдерісі бақылаусыз жалғасуы мүмкін.
Ауыл жастарының көші-қон себептерін білеміз бе?
Ауылдағы өмір сапасының төмендігі мен мүмкіндіктердің аздығы жастарды үлкен қалаларға үміт іздеп көшуге итермелейді. Әлеуметтанушылар ауылдағы өмір сүру деңгейінің құлдырауы қала халқы санының артуының басты факторы екенін айтады. Жастар негізінен ірі қалаларда оқуға түсу, жұмысқа орналасу мақсатында қоныс аударады. Кейбірі ауылдағы мардымсыз еңбекақыдан гөрі қалада бейресми жұмыс істесе де көп табыс табамын деп үміттенеді. Алайда, қалаға келген жастардың бәріне бірдей тұрақты жұмыс табыла бермейді. Нәтижесінде олардың біразы күнделікті уақытша жұмыстармен немесе қызмет көрсету, тасымал секілді тұрақсыз салаларда еңбек етуге мәжбүр. Мұндай жағдайда жастардың әлеуметтік қорғалуы төмендеп, қалаларда кедейлік деңгейі өседі.
Сонымен қатар ауылдан безіну шекара маңындағы стратегиялық маңызды елді мекендердің бос қалуына алып келуде. Бұл ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан да қатерлі құбылыс ретінде қарастырылуда. Мәселен, сарапшылар «қалаларға жұтылу – даланы иесіз ету» деп дабыл қағуда, яғни ауыл халқы азайса, ұлан-байтақ жердің қожасы қалмайды деген сөз.
Ауылдан қалаға қоныс аударуға әсер ететін тағы бір маңызды фактор – тұрғын үй мәселесі. Ауылдық жерлерде жас отбасылардың жеке баспана алу мүмкіндігі шектеулі, ал қалада баспана жалдау қымбат. Көптеген жастар ауылда үй соғуға қаражаты жоқ болғандықтан немесе тұрмыс құрғанда бөлек шығатын үй таба алмағандықтан, қалаға көшуді таңдайды. Бұған қоса, қаладағы өмір салты, замандастарымен араласу, мансаптық өсу перспективалары жастарды қызықтыратыны сөзсіз.
Жалпы, ауылдан қалаға кетуші жастардың негізгі себептерін былайша топтастыруға болады:
- Жұмыс пен табыс іздеу: ауылдағы жұмыс орындарының тапшылығы, еңбекақының төмендігі;
- Білім алу мүмкіндігі: қалада сапалы жоғары немесе арнаулы білім алу жеңілірек, ауылда таңдау аз;
- Инфрақұрылым және өмір сапасы: қалада жол, жарық, интернет, мәдени орындар сияқты инфрақұрылым жақсырақ, өмір сүру қолайлырақ;
- Әлеуметтік орта: қалада өз қатарластарымен араласу, өзін көрсету, жеке даму мүмкіндіктері жоғарырақ деп саналады.
Жоғарыда айтылған себептермен келісетін жастар саны жыл өткен сайын артып келеді. Мысалы, Қостанай, Маңғыстау, Алматы облыстарының жастары арасында «екі қолға бір күрек табу» мәселесі 50-60 пайызға жуық респондентті алаңдататыны анықталған. Бұл деректер ауыл жастарының дені болашағын ауылдан тыс жерден іздеуге мәжбүр екенін айғақтайды.
Кәсіпкерлікті қолдау шаралары қолжетімді ме?
Ауыл жастарының тұрақты табыс тауып, туған жерінде қала беруі үшін мемлекет соңғы жылдары кәсіпкерлікті қолдауға баса назар аударып келеді. 2023 жылы басталған «Ауыл аманаты» жобасы – соның айқын мысалы. Бұл жоба аясында ауыл тұрғындарына, әсіресе жастарға, жылдық 2,5 пайызбен жеңілдетілген несие беру қарастырылған. Мақсат – ауылда шағын бизнес ашуға мүмкіндік жасап, ауыл экономикасын дамыту, жастарды жұмыспен қамту. 2024 жылдың басындағы ресми есепке сүйенсек, «Ауыл аманаты» бойынша 12,7 мың адам 2,5 пайыздық шағын несие алған, берілген несиелердің жалпы көлемі 80 млрд теңгеге жуықтаған. Үкімет бұл жобаны 2029 жылға дейін кеңейтіп, 1 миллион ауыл тұрғынын қамтуды және 350 мың жаңа жұмыс орнын ашуды жоспарлап отыр. Жобаның толық қаржыландыру көлемі 1 триллион теңгеге дейін ұлғаймақ. Мұндай қомақты қаражат ауыл кәсіпкерлігіне бұрын-соңды бөлінбеген, сондықтан бұл бастама ауыл экономикасына тың серпін береді деп күтілуде. Егер ауылда шағын бизнес көбейіп, жұмыс орындары ашылса, жастардың ауылдан кету үрдісі де бәсеңдеуі ықтимал.
Жастар кәсіпкерлігін қолдау мақсатында басқа да бағдарламалар жүзеге асуда. Мысалы, «Бастау Бизнес» жобасы шеңберінде мыңдаған ауыл тұрғындары кәсіпкерлік негіздеріне оқытылып, бизнес-жоспар жасауды үйренді. Курсты сәтті аяқтаған жастарға 400-500 мың теңге көлемінде қайтарымсыз грант беріліп, өз ісін бастауға жағдай жасалуда.
2023 жылдан Мемлекет басшысының тапсырмасымен жастарға 2,5 пайызбен жеңілдетілген шағын несие беру бағдарламасы іске қосылды. Бұл бағдарлама бойынша 5-7 жыл мерзімге 5 млн теңгеге дейін несие алып, кәсіп бастауға болады. Аталған мүмкіндіктер ауыл жастары арасында үлкен қызығушылық туғызуда. Ауыл-аймақтарда кәсіпкерлікті насихаттап жүрген мамандар «Жастарды негізінен «Бастау Бизнес» гранттары мен жылдық 2,5 пайызбен несие алу мүмкіндігі қызықтырады» дейді. Расында, бастапқы капиталсыз кәсіп ашу қиын, ал мемлекет ұсынып отырған төмен пайызды несие – көптеген жас кәсіпкерлер үшін таптырмас мүмкіндік.
Мемлекеттің ресми қолдауынан бөлек, азаматтық бастамалар да ауыл жастарына демеу болуда. «Қазақстанның экологиялық қоры» сияқты қоғамдық ұйымдар 2023 жылы ауыл жастарына бизнес жүргізу бойынша ақпараттық-түсіндіру жобаларын қолға алды. Мысалы, Маңғыстау облысының ауылдарында ұйымдастырылған көшпелі семинарларда 200-ден астам жас SMM, интернет-коммерция, маркетинг негіздері бойынша тегін оқудан өтті. Алдағы уақытта Түркістан облысы мен Шымкент қаласы маңындағы ауыл жастарына да осындай курстар жүргізілмек. Бұл – ауыл жастарының бойында кәсіпкерлік дағдыларын қалыптастыруға, олардың өз кәсібін бастауына мотивация беретін игі істердің бірі.
Жергілікті билік те жас кәсіпкерлерге қолдау көрсетуде. Кей өңірлерде облыс, аудан әкімдерінің гранттары тағайындалып, жас кәсіпкерлерге 1-2 млн теңге көлемінде қайтарымсыз қаражат үлестіріліп жатыр. Мұндай грантқа ие болған ауылдың жас тұрғындары мал шаруашылығы, құс өсіру, наубайхана, шаштараз, тігін цехы сияқты түрлі кәсіп түрлерін ашып, өз ауылында еңбектенуде. Экономист-сарапшылар ауылдағы бизнесті дамыту үшін мұндай қолдауларды тұрақты және кешенді түрде жүргізу керектігін атап айтады. Өйткені, ауылда кәсіп жүргізу қалаға қарағанда қиын, инфрақұрылым әлсіз, нарық ауқымы тар, білікті кадр табу оңай емес. Сондықтан қаржы, кеңес беру, маркетинг жағынан жас кәсіпкерлерге жан-жақты жәрдем қажет. Сол кезде ғана ауыл жастары арасынан табысты кәсіпкерлер шығып, ауыл экономикасын гүлдендіруге үлес қоса алады.
Мемлекеттік бағдарламалар кадр тапшылығын шеше алды ма?
Жастардың ауылда тұрақтап, қызмет етуін ынталандыру мақсатында бірнеше мемлекеттік бағдарламалар іске асуда. Соның бірі – «Дипломмен – ауылға!» жобасы. 2009 жылы басталған бұл бағдарлама жоғары немесе арнаулы оқу орнын бітірген жас мамандарды ауылға жұмысқа тартуды көздейді. Жоба іске қосылғалы бері ауылдық елдімекендерге барып, жұмысқа тұрған 105 мыңнан астам маман біржолғы көтерме жәрдемақы және тұрғын үй алуға жеңілдетілген несие түріндегі қолдауға ие болды. Атап айтқанда, ауылға келген жас маманға бір рет 100 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жәрдемақы беріледі, сонымен бірге 0,01 пайыз жылдық мөлшерлемемен 15 жылға дейін баспана сатып алуға несие қарастырылған. Басты шарт – сол ауылда кемінде 3 жыл жұмыс істеу міндеттемесі (алғашында 5 жыл болған, кейін 3 жылға қысқарды). Бұл бағдарлама талай жасқа ауылға барып, қызмет етуге түрткі болды. Мысалы, 2020-2022 жылдары «Дипломмен – ауылға!» арқылы ауылдардағы дәрігерлер саны 5,1 пайызға, орта медицина қызметкерлері 5,9 пайызға, мұғалімдер 7,3 пайызға өсті. Дегенмен, соның өзінде ауылдарда 2022 жылы да 3,9 мың дәрігер мен 2240 мұғалім жетіспейтіні айтылды. Яғни, бағдарлама кадр тапшылығын толық шеше алған жоқ.
Сондай-ақ, кейінгі жылдары бағдарламаға қызығушылық азайғаны байқалады. 2020 жылы жеңілдетілген тұрғын үй несиесін 5 мыңнан астам маман алса, 2023 жылы небәрі 3518 маман алған, шамамен 30 пайызға төмендеу. Сарапшылар мұның бірнеше себебін атайды: біріншіден, несие сомасының баспана алуға жеткіліксіздігі (үй бағасы қымбаттап кетті); екіншіден, көптеген жастың банктердегі бұрынғы несиелеріне байланысты бағдарламадан тыс қалуы; үшіншіден, кей өңірлерде бағдарлама туралы ақпараттың жетіспеуі. Мысалы, жеңілдетілген несие алу үшін үміткердің басқа банкте өтелмеген несиесі болмауы шарт, ал қазір жастардың көбінде несие бар, сондықтан бұл талапқа сай келмейді. Осы жайттарды ескере отырып, мемлекет бағдарламаны жетілдіру шараларын қолға алды. 2023 жылдан бастап «Дипломмен – ауылға!» бойынша берілетін тұрғын үй несиесінің шекті сомасы айтарлықтай өсірілді: аудан орталықтарында 1500 АЕК-тен 2500 АЕК-ке (шамамен 9,2 миллион теңге), басқа ауылдарда 2000 АЕК-ке (7,4 миллион теңге) дейін ұлғайтылды.
Бұл өзгеріс, әсіресе үй бағасы арзан солтүстік өңірлер үшін тиімді болмақ. Ал батыс және оңтүстіктің кей облыстарында бұл сома үй алуға әлі де аз болуы мүмкін, сондықтан сарапшылар әр өңірге икемді тәсіл қолдану керек дейді. Қалай болғанда да, несиенің көбеюі бағдарламаға жастардың қызығушылығын арттыруы ықтимал.
Ауыл жастары көп қатысатын тағы бір мемлекеттік жоба – «Жастар практикасы». Бұл бағдарлама колледж, университет бітіруші түлектерге алғаш еңбек тәжірибесін жинауға көмектеседі. Механизмі қарапайым: оқу орнын аяқтаған 35-жасқа дейінгі жұмыссыз жас түлек 6 ай мерзімге жергілікті мекемелерге тәжірибеден өтуші ретінде жіберіледі, сол уақытта мемлекет оған еңбекақы төлейді (2024 жылы шамамен айына 110-120 мың теңге). 2024 жылы осы бағдарлама арқылы 33,3 мың жас жұмысқа жолдама алды, олардың 57,9 пайызы ауыл тұрғындары. Яғни, «Жастар практикасы» ауыл жастарына қалаға келіп немесе өз ауданында тәжірибе жинап, кейін тұрақты жұмысқа орналасуына мүмкіндік беруде. Мысалы, Түркістан облысында – 8600 жас, Қызылорда облысында – 3200 жас, Жамбыл облысында – 2600 жас, Шымкентте 2400 жас аталған бағдарламамен жұмысқа орналасқан. Практикадан өту кезінде жастар тек тәжірибе жинап қоймай, өзін жақсы қырынан көрсеткен жағдайда сол мекемеде тұрақты жұмысқа қалуға мүмкіндік алады.
Статистика бойынша «Жастар практикасын» аяқтағандардың едәуір бөлігі жұмыс берушілерде әрі қарай тұрақты қызметке қабылдануда. Бағдарлама аясында медбике, бастауыш сынып мұғалімі, заңгер, дене шынықтыру пәні мұғалімі, фельдшер сияқты мамандық түлектері ең көп сұранысқа ие болған. Бұл ауылдан шыққан жастардың денсаулық сақтау, білім беру салаларына көптеп тартылып жатқанын көрсетеді.
Бұдан бөлек, жастарды қолдауға бағытталған бастамалар қатарында «Жасыл Ел» еңбек жасақтарын, «Zhas Project» әлеуметтік жобалар байқауын атауға болады. Мысалы, «Жасыл Ел» бағдарламасы жазғы маусымда мыңдаған ауыл және қала жастарын абаттандыру, көгалдандыру жұмыстарына тартып, уақытша жұмыспен қамтып жүр.
Жалпы, мемлекеттік жастар саясатының түпкі мақсаты – ел жастарын, әсіресе ауыл жастарын, қоғам өміріне толыққанды араластырып, ел дамуына үлес қоса алатын жағдай жасау. 2019 жыл «Жастар жылы» деп жарияланып, «Әрбір жас – ел ертеңі» деген ұранмен ауқымды шаралар басталғаны белгілі. Сол уақыттан бері Үкімет жастарды қолдау жөнінде көптеген құжаттар қабылдады.
Ішкі көші-қон және ауыл жастарының ұлттық бірлікке ықпалы
Ауыл жастарының жоғарыда баяндалған проблемалары мен көшіп-қону үдерісі тұтас елдің әлеуметтік-демографиялық теңгеріміне ықпал етіп отыр. Ауыл мен қаланың дамуындағы алшақтық салдарынан «қауырт урбанизация» құбылысы пайда болды деуге болады. Белгілі журналист Жолдыбай Базардың айтуынша, мемлекеттік органдар ішкі миграция үдерісін тиімді реттей алмай келеді, соның кесірінен елімізде жүйесіз, бей-берекет урбанизация жүріп жатыр. «Ішкі көші-қон, урбанизация саласындағы қалыптасқан ахуал ұлттық қауіпсіздікке, елдің әлеуметтік дамуына, халықтың тұрмысына, мәдени-рухани өміріне тікелей теріс әсер етеді» деп жазады ол.
Сарапшы егер ауыл халқының қалаға ағылуы бұлай жалғаса берсе, қалаларда әлеуметтік мәселелер ушығып, ауылдар босап қалуы мүмкін екенін ескертеді. Шынында да, қазірдің өзінде Алматы, Астана сынды мегаполистердің шет аймақтарында инфрақұрылымның үлгермеуі, стихиялық түрде қоныстанған елді мекендердің пайда болуы сияқты қиындықтар бар. Жаппай урбанизация толқынына ілесіп қалаға келген жастардың баспанасыз, жұмыссыз жүруі – әлеуметтік тұрақсыздықтың алдын ала шарттары. Мысалы, Алматы қаласындағы «Шаңырақ», «Бақай» оқиғалары немесе Астана маңындағы заңсыз құрылыстар мәселесі ауылдан келген тұрғындардың әлеуметтік мұқтаждығынан туындағанын ұмытпауымыз керек. Сондықтан мамандар бұл үдерісті қоғамдағы «бітеу жараға» теңеп, дер кезінде кешенді шешімдер қабылдамаса, ертең кеш болуы мүмкін екенін алға тартады.
Ауыл халқының азаюы – елдің экономикалық және мәдени қазанын ортайтады. Мәжіліс депутаты Омархан Өксікбаев Парламент мінберінде осыған байланысты: «Бәрін урбанизацияға тіреп қойдық... Ауылдардың барлығын түгелдей қалаларға көшірсек, ауылда кім қалады? Ауылдың бәрін құртқан, жаппай қалаға көшкен қай елді көрдіңіздер? Ауыл шаруашылығын кім дамытады?» деп ашына сөйлеген болатын. Шынымен де, ауылдар босаса, ауыл шаруашылығы құлдырайды, ұлттық азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төнеді. Ауыл – қазақтың алтын бесігі, салт-дәстүрдің ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын орын. Егер сол орта әлсіресе, тіліміз бен мәдениетіміз де зиян шегері анық. Осы тұрғыдан алғанда ауыл жастарының қалаға жаппай көшуі тек экономикалық емес, үлкен рухани-әлеуметтік қатер деп бағаланады.
Мемлекет бұл мәселелердің маңызын түсініп, аймақтық дамудың жаңа тұжырымдамаларын қолға ала бастады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2023-2027 жылдарға арналған ауылды дамыту туралы тұжырымдаманы бекітті. Онда ауылдағы өмір сапасын қалалық деңгейге жақындату, инфрақұрылымды жаңарту, жаңа жұмыс орындарын ашу, жастардың елді мекендерде тұрақтап қалуын ынталандыру бағыттары қамтылған. «Ауыл – ел бесігі» жобасы аясында соңғы жылдары мыңдаған жоба жүзеге асып, ауылдарда жолдар жөнделді, ауызсу мәселесі шешілуде, мектептер мен ауруханалар салынуда. Бұның бәрі ауыл тұрғындарының тұрмысын жақсартып, жастардың өз ауылында да жайлы өмір сүріп, табыс табуына жағдай жасау үшін істеліп жатыр. Мысалы, солтүстік өңірлерге оңтүстіктен халықты көшіру бағдарламасы шеңберінде қоныс аударған жастарға үй, жер, жұмыс беру қарастырылған. Бұл да ел ішіндегі демографиялық теңгерімді қамтамасыз етуге және шекара маңындағы ауылдарды сақтап қалуға бағытталған маңызды қадам.
Жалпы, Қазақстандағы ауыл жастарының мәселелері кешенді шешімді талап етеді. Білім беру сапасын көтеру, цифрлық теңсіздікті жою, ауыл экономикасын әртараптандыру, жұмыс орындарын ашу, мәдени-спорттық инфрақұрылымды жақсарту – мұның бәрі өзара байланысты және қатар жүзеге асуы керек шаралар. Мемлекет соңғы жылдары осы бағыттарда біршама жұмыстар атқарды, нәтижесінде белгілі бір оң өзгерістер байқалады. Дегенмен атқарылатын іс әлі көп. Ұлттық бірлікті нығайту үшін ауыл мен қала дамуындағы теңгерімге қол жеткізу өте маңызды. Егер әрбір ауыл жасы қалада ғана емес, өз ауылында жүріп-ақ сапалы білім алып, жақсы жұмыс тауып, жан-жақты дамуға мүмкіндік алса – елдің болашағы жарқын болмақ.
