Elimizdegi eń tanymal bıznesmen ózi ıelik etetin Forbes Qazaqstan jýrnalyna suhbat beripti. Armanjan Qazaqstandaǵy bıznestiń jaǵdaıyna anyq-qanyq baǵa bergen eken.
– Búgingideı qıyn dáýirde bıznes qalaı kún kórip júr?
– Dál aıttyńyz, shynymen de qıyn ýaqyt. Alaıda daǵdarys bul bıznestiń basyna túsken aýyrtpalyqtyń basy ǵana. Kásipker retinde ekonomıkada órleý men quldyraýdyń qatar júretinin jaqsy bilemiz.
Meni basqa nárse alańdatady.
Biz kásipti aýmaly-tókpeli 90-shy jyldary bastadyq. Ol kez shynymen de aýyr bolatyn. Naǵyz qıynshylyq sol tustary boldy. Soǵan qaramaı biz ony eńsererimizge senimdi edik. Biz eńbek etýge, jumys isteýge qoryqqan joqpyz.
– Sonda siz búgingi kúndi 90-shy jyldarmen salystyryp otyrsyz ba?
– Qazirgi Qazaqstanda kásip qylý, bıznes ashý 90-shy jyldarmen salystyrǵanda áldeqaıda aýyr. Syrt qaraǵanda memleket kómektesip jatyr. «Damý», Qazaqstan Damý banki sıaqty ınstıtýttar bar, Ulttyq Kásipkerler palatasy jumys isteıdi. Biraq, qazirgi kúngi kásipkerlerdiń boıynda 90-shy jyldardaǵy umtylys joq. Bul – daǵdarystyń ózinen asyp túsetin, kúrdeli problema.
– Bıznespen aınalysý nege aýyrlap ketti?
– Sebebi, Qazaqstanda kásip qylý qaýipsiz bolýdan qalyp barady. Bıznes bastaǵysy kelgen kez-kelgen adam basyn báıgege tigedi. Ol tabys tappaı jatyp keńsesine Sanepıdstansıa, órt sóndirý, salyq, Qarjy polısıasy, prokýrorlar, Ádilet mınıstrliginiń ókilderi saý etip kirip keledi. Odan qaldy, sizge qoqan-loqy kórsetip, qorqytyp, úrkitip ketetin kútpegen «beıtanys» adamdar paıda bolady. Budan keıin sizdiń bıznespen aınalysýǵa degen umtylysyńyz múlde óshedi.
Saıyp kelgende másele daǵdarysta emes. Ol kezdegi Qazaqstan ekonomıkasy qazirgiden áldeqaıda nashar-tuǵyn, soǵan qaramaı biz bıznes istegenbiz.
– Budan shyǵar jol bar ma? Ne isteý kerek?
– Ózgeris qajet: kásipkerlerdi sóz júzinde qoldaýdyń qajeti joq. Anyǵynda, olardy mazalamaı, jaıyna jiberý kerek. Jumys isteýge múmkindik berý qajet. Baqylaýshy organdardyń teń jartysyn alyp tastap, barlyq kásipkerge memlekettiń talap-sharty túsinikti bolatyn erejelerdi syzyp bergen jón.
Salyqtyń qarapaıym jáne barlyǵyna ortaq bolǵany durys. Sonda belsendi azamattar ózderi-aq jumys oryndaryn quryp, salyqtyq bazany keńeıtetin bolady. Osylaısha orta tap qalyptasady. Kásipkerlerge bıik minberlerden basqa dúnıeni aıtyp, al shyn ómirde múlde basqa áreketterge barar bolsaq, biz bıznesmender dep atalatyn belsendi toptan aıyrylyp tynamyz. Qazaqstanda komersıalyq qabileti bar adamdar sonshalyqty kóp te emes.
Men sizge mynany aıtaıyn: óziniń bıznes ıdeıasyn Otanynda júzege asyra almasyn bilgen adam, jobasyn shetelge ketip júzege asyrady. Ol AQSH nemese kórshiles Qyrǵyzstan bolýy ǵajap emes jáne bul tendensıa kún ótken saıyn kúsheıip keledi.
İlgeride aıttym, másele daǵdarysta emes, kásipkerge degen kózqarasta. Qazaqstanda kásipkerlikti damytý qorlary jumys istep jatyr, biraq is júzinde olardyń kómegi az. Al qıyndyqqa shydamaǵan kásipkerlerdiń kópshiligi bıznesti bastamaı jatyp, tastap ketýge májbúr bolady. Keıbireýleri shetelge ketedi. Eki jaǵdaıda da Qazaqstan ekonomıkasy utylady.
Adam bıznespen aınalyspasa, memleket oǵan aqsha shyǵyndaýǵa, ony asyraýǵa májbúr bolady. Memleket onyń esebinen paıda taba almaıdy. Kerisinshe bolýy kerek. Adam ózdiginen aqsha tapsa, bul memleketke de tıimdi.
Sosyn qoǵamnyń kásipkerge degen kózqarasy durys emes. Kásipkerdiń repýtasıasyna kir keltirip júrgen pysyqaılar bar. Biraq, biz olardyń áreketine jaýap berýge tıisti emespiz. Adamdar mynany bilýi kerek: tenderge kóz tikpeıtin, búdjettiń aqshasyn atymen kórmegen, tek óz eńbegimen tabys taýyp júrgen kásipkerler bar.
– Sarapshylar «memleket bıznesti qoldaýdan bas tartýy kerek» deıdi. Olardyń pikirinshe, bıznes óz erkimen, tabıǵı túrde damýy kerek. Al óıtpegen jaǵdaıda ózge eldiń bıznesmenderimen básekeles bola almaıdy. Siz qalaı oılaısyz?
– Memleket bızneske bostandyq bergenin qalaımyz. Shynymen bızneske asyra qoldaý kórsetken de durys emes, sebebi mundaı jaǵdaıda kásipkerdiń sanasyna «Úkimet óltirmeıdi» degen túsinik qalyptasyp qalady.
Memleket kásipkerge basqa jaǵynan kómek kórsetsin – salyqty jeńildetsin. Sharýashylyqtarǵa dotasıa berý úshin olardyń qansha lıtr sút óndirgenin sanaýdyń qajeti joq. Eger sút óndirisi men qus sharýashylyǵyn damytýǵa umtylysy bolsa mundaı kásipkerlerdi 10 jylǵa deıin salyqtan bosatyp, barlyq dotasıany alyp tastaý qajet. Sonda ǵana salanyń ınvestısıalyq tartymdylyǵy paıda bolady. Kásipkerler dotasıaǵa qaramaı-aq kún keshedi.
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
Bas bettegi sýreti Forbs Qazaqstan saıtynan alyndy
