ەلىمىزدەگى ەڭ تانىمال بيزنەسمەن ءوزى يەلىك ەتەتىن Forbەs قازاقستان جۋرنالىنا سۇحبات بەرىپتى. ارمانجان قازاقستانداعى بيزنەستىڭ جاعدايىنا انىق-قانىق باعا بەرگەن ەكەن.
– بۇگىنگىدەي قيىن داۋىردە بيزنەس قالاي كۇن كورىپ ءجۇر؟
– ءدال ايتتىڭىز، شىنىمەن دە قيىن ۋاقىت. الايدا داعدارىس بۇل بيزنەستىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتىڭ باسى عانا. كاسىپكەر رەتىندە ەكونوميكادا ورلەۋ مەن قۇلدىراۋدىڭ قاتار جۇرەتىنىن جاقسى بىلەمىز.
مەنى باسقا نارسە الاڭداتادى.
ءبىز كاسىپتى اۋمالى-توكپەلى 90-شى جىلدارى باستادىق. ول كەز شىنىمەن دە اۋىر بولاتىن. ناعىز قيىنشىلىق سول تۇستارى بولدى. سوعان قاراماي ءبىز ونى ەڭسەرەرىمىزگە سەنىمدى ەدىك. ءبىز ەڭبەك ەتۋگە، جۇمىس ىستەۋگە قورىققان جوقپىز.
– سوندا ءسىز بۇگىنگى كۇندى 90-شى جىلدارمەن سالىستىرىپ وتىرسىز با؟
– قازىرگى قازاقستاندا كاسىپ قىلۋ، بيزنەس اشۋ 90-شى جىلدارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا اۋىر. سىرت قاراعاندا مەملەكەت كومەكتەسىپ جاتىر. «دامۋ»، قازاقستان دامۋ بانكى سياقتى ينستيتۋتتار بار، ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى جۇمىس ىستەيدى. ءبىراق، قازىرگى كۇنگى كاسىپكەرلەردىڭ بويىندا 90-شى جىلدارداعى ۇمتىلىس جوق. بۇل – داعدارىستىڭ وزىنەن اسىپ تۇسەتىن، كۇردەلى پروبلەما.
– بيزنەسپەن اينالىسۋ نەگە اۋىرلاپ كەتتى؟
– سەبەبى، قازاقستاندا كاسىپ قىلۋ ءقاۋىپسىز بولۋدان قالىپ بارادى. بيزنەس باستاعىسى كەلگەن كەز-كەلگەن ادام باسىن بايگەگە تىگەدى. ول تابىس تاپپاي جاتىپ كەڭسەسىنە سانەپيدستانسيا، ءورت ءسوندىرۋ، سالىق، قارجى پوليسياسى، پروكۋرورلار، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلەدى. ودان قالدى، سىزگە قوقان-لوقى كورسەتىپ، قورقىتىپ، ۇركىتىپ كەتەتىن كۇتپەگەن «بەيتانىس» ادامدار پايدا بولادى. بۇدان كەيىن ءسىزدىڭ بيزنەسپەن اينالىسۋعا دەگەن ۇمتىلىسىڭىز مۇلدە وشەدى.
سايىپ كەلگەندە ماسەلە داعدارىستا ەمەس. ول كەزدەگى قازاقستان ەكونوميكاسى قازىرگىدەن الدەقايدا ناشار-تۇعىن، سوعان قاراماي ءبىز بيزنەس ىستەگەنبىز.
– بۇدان شىعار جول بار ما؟ نە ىستەۋ كەرەك؟
– وزگەرىس قاجەت: كاسىپكەرلەردى ءسوز جۇزىندە قولداۋدىڭ قاجەتى جوق. انىعىندا، ولاردى مازالاماي، جايىنا جىبەرۋ كەرەك. جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت. باقىلاۋشى ورگانداردىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ تاستاپ، بارلىق كاسىپكەرگە مەملەكەتتىڭ تالاپ-شارتى تۇسىنىكتى بولاتىن ەرەجەلەردى سىزىپ بەرگەن ءجون.
سالىقتىڭ قاراپايىم جانە بارلىعىنا ورتاق بولعانى دۇرىس. سوندا بەلسەندى ازاماتتار وزدەرى-اق جۇمىس ورىندارىن قۇرىپ، سالىقتىق بازانى كەڭەيتەتىن بولادى. وسىلايشا ورتا تاپ قالىپتاسادى. كاسىپكەرلەرگە بيىك مىنبەرلەردەن باسقا دۇنيەنى ايتىپ، ال شىن ومىردە مۇلدە باسقا ارەكەتتەرگە بارار بولساق، ءبىز بيزنەسمەندەر دەپ اتالاتىن بەلسەندى توپتان ايىرىلىپ تىنامىز. قازاقستاندا كوممەرسيالىق قابىلەتى بار ادامدار سونشالىقتى كوپ تە ەمەس.
مەن سىزگە مىنانى ايتايىن: ءوزىنىڭ بيزنەس يدەياسىن وتانىندا جۇزەگە اسىرا الماسىن بىلگەن ادام، جوباسىن شەتەلگە كەتىپ جۇزەگە اسىرادى. ول اقش نەمەسە كورشىلەس قىرعىزستان بولۋى عاجاپ ەمەس جانە بۇل تەندەنسيا كۇن وتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى.
ىلگەرىدە ايتتىم، ماسەلە داعدارىستا ەمەس، كاسىپكەرگە دەگەن كوزقاراستا. قازاقستاندا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورلارى جۇمىس ىستەپ جاتىر، ءبىراق ءىس جۇزىندە ولاردىڭ كومەگى از. ال قيىندىققا شىداماعان كاسىپكەرلەردىڭ كوپشىلىگى بيزنەستى باستاماي جاتىپ، تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. كەيبىرەۋلەرى شەتەلگە كەتەدى. ەكى جاعدايدا دا قازاقستان ەكونوميكاسى ۇتىلادى.
ادام بيزنەسپەن اينالىسپاسا، مەملەكەت وعان اقشا شىعىنداۋعا، ونى اسىراۋعا ءماجبۇر بولادى. مەملەكەت ونىڭ ەسەبىنەن پايدا تابا المايدى. كەرىسىنشە بولۋى كەرەك. ادام وزدىگىنەن اقشا تاپسا، بۇل مەملەكەتكە دە ءتيىمدى.
سوسىن قوعامنىڭ كاسىپكەرگە دەگەن كوزقاراسى دۇرىس ەمەس. كاسىپكەردىڭ رەپۋتاسياسىنا كىر كەلتىرىپ جۇرگەن پىسىقايلار بار. ءبىراق، ءبىز ولاردىڭ ارەكەتىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ەمەسپىز. ادامدار مىنانى ءبىلۋى كەرەك: تەندەرگە كوز تىكپەيتىن، بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن اتىمەن كورمەگەن، تەك ءوز ەڭبەگىمەن تابىس تاۋىپ جۇرگەن كاسىپكەرلەر بار.
– ساراپشىلار «مەملەكەت بيزنەستى قولداۋدان باس تارتۋى كەرەك» دەيدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، بيزنەس ءوز ەركىمەن، تابيعي تۇردە دامۋى كەرەك. ال ويتپەگەن جاعدايدا وزگە ەلدىڭ بيزنەسمەندەرىمەن باسەكەلەس بولا المايدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– مەملەكەت بيزنەسكە بوستاندىق بەرگەنىن قالايمىز. شىنىمەن بيزنەسكە اسىرا قولداۋ كورسەتكەن دە دۇرىس ەمەس، سەبەبى مۇنداي جاعدايدا كاسىپكەردىڭ ساناسىنا «ۇكىمەت ولتىرمەيدى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ قالادى.
مەملەكەت كاسىپكەرگە باسقا جاعىنان كومەك كورسەتسىن – سالىقتى جەڭىلدەتسىن. شارۋاشىلىقتارعا دوتاسيا بەرۋ ءۇشىن ولاردىڭ قانشا ليتر ءسۇت وندىرگەنىن ساناۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر ءسۇت ءوندىرىسى مەن قۇس شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ۇمتىلىسى بولسا مۇنداي كاسىپكەرلەردى 10 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتىپ، بارلىق دوتاسيانى الىپ تاستاۋ قاجەت. سوندا عانا سالانىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعى پايدا بولادى. كاسىپكەرلەر دوتاسياعا قاراماي-اق كۇن كەشەدى.
اۋدارعان، دۋمان بىقاي
باس بەتتەگى سۋرەتى فوربس قازاقستان سايتىنان الىندى
