Qazaqstan qazirgi tańda álem elderine birlik pen turaqtylyqty tý etken, ádilet pen yntymaǵy jarasqan, beıbitsúıgish, júzden astam ultty bir shańyraqtyń astyna uıytyp, jınaı bilgen el retinde tanylyp otyr. Áıtse de halyqtyń boıyndaǵy patrıottyq sezimderdi arttyrý, memlekettik rámizderdi qurmetteý baǵytynda halyqtyń ustanymy qandaı? Jas urpaqtyń boıynda ultjandylyq sezimderin qalyptastyrý úshin ne isteýimiz kerek? Bul baǵytta ánder men kınolardyń róli qandaı? Bir kezderi «Adyrna» ulttyq etonografıalyq baǵytyndaǵy qoǵamdyq birlestigin quryp, sol arqyly osy baǵytty qyrýar sharalar atqarǵan, tarıhshy, jýrnalıs Ardaq Berkimbaımen az kem suhbattasyp osy baǵytty arnaıy suhbat jasaǵan edik.
– Halqymyzdyń boıyndaǵy patrıottyq sezimdi arttyrý úshin ne isteýimiz kerek?
– Otany úshin, eli úshin óziniń ulty úshin maqtanatyn, sol eldiń múddesi úshin jumys jasaıtyn ultjandy urpaqty tárbıelep shyǵarýdy qolǵa alýymyz kerek. Munyń barlyǵy aınalyp kelgende birtutas ulttyq ıdeologıaǵa kelip tireledi. Memlekettiń basty úlken saıasaty halyqty, ultty, jastardy úlken patrıottyq sezimdermen tábıeleýden bastalady. Negizi patrıottyq qundylyqtardy adam boıyna sińirip, sondaı sezimderdi kúsheıtý, osy eldiń patrıoty bolý úshin onyń qoınaýynda tarıh jatyr dep oılaımyn. Óziniń, eliniń tarıhyn bilgen kez kelgen azamat ata babasynyń osy eldi, jerdi saqtap qalý úshin tógilgen teri men qanyn baǵalaıdy.
Halqymyz ǵasyrlar boıyna osy azattyqqa, osy Táýelsizdikke jetý úshin qasyq qany qalǵansha kúresti, basyn qurban etti. Baryn salyp urpaǵynyń baqyty úshin osy jerdi, eldi qorǵady. Eshkimniń bodany bolmas úshin atalarymyzdyń jyldar boıy bar ǵumyry attyń ústinde ótti. Talaı arystarymyz túrmede otyrdy, atyldy, urpaǵy qýǵyn kórdi. Olardyń barlyǵy óziniń jeke basynan ulttyń múddesin joǵary qoıdy. Qaraqan basynyń qamy úshin emes ultynyń baqyty úshin kúresti. Biz sol tarıhtar qoınaýynda qalǵan batyrlarymyzdyń áreketin, alashtarymyzdyń armanyn barynsha dáriptesek patrıottyq sezimniń kúsheıýine, jastardy osy baǵytta tárbıeleýge yqpal eter edi. Uıalmaı kórsetetin ata babalarymyzdyń áreketi turǵanda neden taısalamyz?! Barymyzdy salyp solardy kóbirek kórsete berýimiz kerek. Olar týraly kıno da túsirip, oqýlyqtarǵa da engizýge bolady. Olardy sezinip, oqyp, kórip ósken bala da eriksiz óz eliniń patrıotyna aınalar edi. Eldi biriktirer sátterdi tıimdi paıdalanýymyz kerek.
Máselen keshe Ózbekstan eliniń qyzy olımpıadada jeńiske jetken kezde el Prezıdenti men Olımpıada chempıonynyń jyly ózara qarym qatynasyn tikeleı efırde kórsetip jatty. Sondaı bir jyly búkil eldiń kóńilin jibitetin sát boldy. Bizdiń Olımpıada chempıony Smetovpen sóılesken sáti kópshilikke qupıa kúıinde qala berdi. Negizi únemi sondaı. Sol sátte búkil eldiń kózaıymyna aınalyp otyrǵan chempıonmen arnaıy suhbatty nege tikeleı efırde jazbasqa?! Chempıonda eline shynaıy sezimin bildirsin, Prezıdenttiń de alǵysy kópshilik aldynda aıtylsyn. Sol sátte Smetovke rıza bolyp turǵan búkil halyq onyń aýzynan estigen árbir sózine yntyq bolyp turǵanda nege sol qýanyshqa halyqty ortaqtastyryp estirmeske?! Biz osyndaı halyqty biriktiretin sátterdi qalt jibermeı paıdalanýymyz kerek.
– Jalpy balalar men jasóspirimderdiń boıyndaǵy patrıottyq sezimdi arttyrý úshin ne isteýimiz kerek?
– Bala tárbıesi besikten bastalady. Sábı dúnıege shyr etip kelgen sátten bastap, óziniń jasyna saı oǵan anasynyń aıtatyn besik jyrynan bastap, jasyna saı ulttyq qundylyqtarymyz sińirile beri kerek. Ultymyzdyń tól ónerinen bastap ulttyq salt dástúrimizdiń barlyǵy boıyna sińirilýi kerek. Besik jyrynan bastap, ájesiniń aıtatyn áńgime, ertegilerimen, tusaý kesý rásimimen, odan soń balabaqshadaǵy ashyq sabaqtar men ataýly kúnderge oraı uıymdastyralatyn sharalar arqyly da sińirile beredi. Odan ári mektepte de jalǵasyn tabatyn ulttyq tárbıelik qundylyqtar balanyń sanasyna sińip, naǵyz óz eliniń janashyry, Otanshyl azamat bolyp ósýine yqpal etedi.
Ulttyq baǵyttaǵy balabaqshalar men mektepter sanyn kóbeıtý kerek. Balanyń jasyna qaraı oǵan beriletin aqparattar ulttyq qundylyqtardy túgeldeı otyryp berilýi kerek. Baldyrǵan, bóbek kezeńinde óz sanasyna saı sińiriletin batyrlar jyry, qazaqtyń halyq ertegileri qulaǵyna aıtylyp otyrsa, ol óz ultyn jastaıynan tanyp, soǵan beıimdelip ósedi. Shejirelik málimetter de óse kele sanasyna sińip, zerdesine quıylýy qajet. Bala ósken saıyn oǵan beriletin aqparattar da kúrdelene túsedi. Óziniń ákesinen bastap, aǵalary nemere baýyrlarynyń boıyndaǵy ultqa tán erekshelikter de sińirile beredi.
Máselen ózbek aǵaıyndardy basyndaǵy ala taqıasynan tanısyń ǵoı. Qaı jerde júrse de sol ala taqıasy olardy biriktiretindeı kórinedi. Ala taqıasyna kir kelmeýi úshin tyrysyp, ala taqıasymen aınalasyna óziniń ultyn tanytyp júredi. Keshe olımpıada kezinde de ózbek jankúıerlerin birden tanısyń. Tipti bireýi ala taqıasyn odan saıyn úlkeıtip alyp basqa qandastaryn úıirip otyr. Birge jankúıerlik etip, birge ún qosyp, birge baýyrmaldyq tanytyp júr. Bizge de osyndaı bir birigý, bir ıdeologıaǵa toptasý jetpeı jatady. Qarapaıym ǵana bir taqıa tutas ultty tanytyp, olardyń bolmysyn ashyp tur. Bizge de sondaı bir shynaıy biriktirýshi qural bolsa shirkin deımin. Kóp jaǵdaıda jankúıerlik rýh ultty biriktirip jatady. Biz sony der kezinde paıdalana bilýimiz kerek.
– Patrıottyq baǵyttaǵy kınolar, ánder halyq sanasyna yqpal ete ala ma?
– Jalpy birtutas ultty, halyqty osyndaı sezimderge bólep, baǵyttaý sol ulttyń mádenıetine tikeleı baılanysty. Sondaı aq kıno men ánder de halyqtyń boıyna ulttyq qasıetterdi sińirip, patrıottyqty artyrýǵa yqpal etedi dep oılaımyn. Kezinde mysaly Táýelsizdik alǵannan keıin kóptegen kınotýyndylar jaryq kórdi. Olardyń kópshiligi ultymyzdyń tarıhyn tereń tanyp, kesek tulǵalarymyzdyń bolmysyn ashyp, ultqa qatysty jasaǵan áreketterin dáripteýge jaqsy yqpal etti. Kóp adam alashtanýshylar degenimen olardyń naqty áreketterinen, sol azattyq jolyndaǵy áreketterinen beıhabar.
Al olar týraly túsirgen kınodan jylap shyqqandar kóp boldy. Bul olardyń kórgen taýqimetin kıno arqyly jetkize aldyq degen sóz. Onyń ishinde ánniń de alatyn orny erekshe. Sonyń ishinde dástúrli ánderimiz, kúılerimiz, aıtys óneri, jyrlarymyzdyń orny aıryqsha. Tek olardy ornymen qoldana bilýimiz kerek. Áıtpese osy mádenı maıdanda úlken derjavalardyń saıası ǵana emes mádenı yqpalyna da túsip qalamyz. Olarǵa tek ulttyq mádenı dástúrimizben qarsy tura alamyz. Jastarymyzdy soǵan baýlyp, halyq arasynda keńinen dáriptesek el ishindegi patrıottyqty qalyptastyrýǵa zor yqpal eter edi.
– Aınalamyzda qarap otyrsaq, túrli jaǵdaılar oryn alyp jatyr. Osy oraıda elimizdegi birlik pen turaqtylyqtyń syry nede dep oılaısyz?
– Biz Qazaqstan Respýblıkasy degen el bolǵannan keıin jáne osy memleket ishindegi turaqtylyqty, beıbitshilikti basqa ulttarmen tatý tátti ómir súrý, durys, ádiletti qoǵam qurý jolynda kóp jumystar atqarylyp jatyr. Qoǵamda adamdardyń ózderiniń jeke quqyqtarynyń qorǵalýynan bastap, qoǵamdyq qatynastardaǵy árbir qoǵam múshesiniń bir birine degen yqpaldastyǵy, syılastyǵy, baýyrmaldyǵy úlken ról oınaıdy.
El ishindegi aýyzbirshilikke, beıbitshilikke syzat túsiretin nárselerge óte abaı bolýymyz kerek. Baıqap otyrǵanymyzdaı dinı máseleler bul turǵyda qatty yqpal etedi. Sonyń ishinde dástúrli emes dinı aǵymdar dástúrli dinniń atyn jamylyp qoǵamda úlken bólinýshilik týdyrady. Mysaly ıslam dininiń bir bóligi sanalatyn vahabızm, salafızm aǵymdarynyń keri áserin baıqap ta júrmiz. Keıingi ýaqytta táńirshiler degen dinı aǵymdar paıda boldy. Munyń barlyǵy aınalyp kelgende syrtqy kúshterdiń bizdiń ishki birligimizge alaýyzdyq týdyrý maqsatynan paıda bolyp jatqan dúnıeler. Sondyqtan biz osyndaı dinı alaýyzdyqqa jol bermeýimiz kerek. Onyń arty óte úlken qaýip tóndiredi. Sondyqtan onyń aldyn alyp dástúrli dinimizdiń, ulttyq salt dástúrimizdiń nasıhatyn arttyrýymyz qajet. Ózimizdiń ata babalarymyz ustanǵan dinı jolymyzben ǵana júrýge tyrysýymyz kerek. Eger myna jat aǵymdarǵa zańdyq turǵydan tyıym salmasaq opyq jeımiz. Óz basym bul elimizdiń bolashaǵyna keletin úlken qaýip dep sanaımyn.
– Halyqtyń el erteńine senimi bar ma?
– El retinde eshqashan da elimizdiń bolashaǵyna, memleketimizdiń erteńine senimimizdi joǵaltqan kezimiz bolǵan emes. Tarıh kýá, Otanymyzǵa qandaı qaýip qaterler tónse de joıylyp ketýge shaq qalǵanymyzda da biz eshqansha da bolashaqqa degen senimimizdi joǵaltqan joqpyz, úmitimizdi úzbedik. Sonyń arqasynda mine Táýelsiz memleket bolyp, álemdik deńgeıde óz orny bar irgeli elge, birtutas ultqa aınaldyq. Endigi maqsat ary qaraı damýdyń dańǵyl jolyna túsip, ekonomıkalyq turǵydan, mádenı, rýhanı jaǵynan bolsa da álemdegi eń bir myqty memleketterdiń qatarynan kórinýge tyrysýymyz kerek. Oǵan barlyq múmkindigimiz, jetistigimiz jetedi dep oılaımyn. Sol jolda barlyq Qazaqstan azamattary kúsh salyp, sol baǵytta eńbek etýimiz kerek. Jalpy halyqtyń bolashaqqa degen úmiti úlken zor. Jáne myqty memleketke aınalatynymyzǵa barlyǵy senedi.
– Elimizdegi rámizderge halyqtyń qurmeti, kózqarasy qanshalyqty?
– Árbir memlekettiń el retinde basty jetistigi ol rámizderi.
Kók týymyz, eltańbamyz, ánuranymyz, baıraǵymyz halqymyzdyń maqtanyshy. Elimizdi tanytar basty belgimiz. Sondyqtan osy rámizderdi árdaıym qurmetteıtinimiz kórinip turady. Árıne birli jarym keleńsiz oqıǵalar bolyp jatady. Biraq ol búkil bir halyqtyń rámizderimizge degen kózqarasy, qurmetsizdigin, syılastyǵynyń oıdaǵydaı emes ekenin bildirmeıdi. Biz qashan da týymyzdyń kókte jelbirep, eltańbamyz tórimizde jarqyrap, ánuranymyz baıraqty sharalarda jelbireı beretinine senemiz. Ony kez kelgen úıdiń balkonynan jelbiretkennen góri úlken baıraqty básekelerde, halyqaralyq jıyndarda ornymen jelbiregeni durys dep sanaımyn.
– Dál qazir elimizdiń damýy jolynda qandaı jetistikteri sizdi qýantady?
– Dál qazir elimizdegi bolyp jatqan kóptegen ózgerister elimizdiń damýyna jańa serpin beredi dep oılaımyn. Onyń ishinde syrtqy saıasatta kópvektorly baǵytymyz óziniń jaqsy baǵytyn, oń jemisin berip jatyr dep esepteýge bolady. Alys jaqyn kórshi eldermen baılanysymyzdyń nyǵaıýy, osy baılanystar nátıjesinde jalpy halyqtyń ál aýqatynyń artýyna tikeleı áser etip jatqan jaǵdaılar bar. Biz tek qazir qazba baılyqqa ǵana súıengen memleket retinde ǵana emes ózimizdiń óndirisimizdi damytýǵa, ekonomıkamyzdy ártaraptandyrýǵa barynsha tyrysyp jatqan el retinde tanylyp kelemiz.
Onyń ústine qazir halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn sheshýde Úkimetimiz barynsha halyqqa qoldaý bildirip, medısına jaǵynan bolsyn, zeınet jasyndaǵy azamattarymyzdy, áleýmettik jaǵynan az qamtylǵan azamattarymyzdy, qarttardy, balalardy qoǵamnyń barlyq sanattaryn óz qamqorlyǵyna alyp, memleket óziniń azamattaryna degen janashyrlyǵyn tanytyp keledi. Sondyqtan bul bizdiń damýdyń, ilgerileýdegi jetistikterimiz dep esepteımin. Memleket óziniń áleýmettik máselelerin sheshpeıinshe eshqandaı úlken serpindi damý bolmaıdy. Halyqtyń ál aýqaty jaqsarǵan kezde ǵana el damı bastaıdy, mádenıetke umtylady, jaqsy jetistikterge qol jetkize bastaıdy. Ol úshin eń aldymen áleýmettik máselelerimizdi sheship alýymyz kerek.
Osy jolda memleketimiz kóptegen jumystar atqaryp jatyr. Mysaly ınfrastrýktýralardyń, joldardyń salynýy, mektepter men balabaqshalardyń boı kóterýi, turǵyn úıler iri qalalarda ǵana emes, oblys ortalyqtarynda, aýdandarda kóp boı kótere bastady. Elimizdiń basty máselesi baspana ekenin eskerip, túrli sanattarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamalar qabyldanyp, úısizderdi úıli qylý maqsatynda jumystar jasalyp jatyr. Medısınalyq turǵydan da kóp jaqsy jańalyqtar bar. Elimizdiń árbir azamaty tegin medısınalyq qyzmetterdi alýy úshin jaǵdaı jasalyp jatyr. Jańa aýrýhanalar salynyp, keıbir naýqastarǵa tipti tegin shetelde em alýǵa jaǵdaı jasalynyp jatyr. Munyń barlyǵy elimizdiń damý jolynda ekeniniń bir kórinisi dep esepteýge bolady. El ishinde bolyp jatqan mundaı jaǵdaılardy da elep eskerip otyrý kerek.
–Týdy ilýge ruqsat berdi. Alaıda halyqtyń balkonǵa tý ilip, eline degen qurmetin baıqaı almaı otyrmyz. Nege?
– Týǵa baılanysty ondaı ruqsat berilgeni barshamyzdy qýantty. Biraq endi biz týymyzdyń qadirin ketirip almasaq eken degen túsinik bar halyq arasynda. Tý memlekettik organdarda, áskerı mekemelerde, ishki ister organdarynda ilinip turýy kerek. Jalpy azamattardyń óz úılerinde, balkondarda tý ilýge nemquraıdylyq tanytýy emes muny týymyzdy tek kókke kóteremiz, ár jerge ilip qadirin ketirmeımiz degen túsinikten dep oılaımyn. Degenmen óz úıine ilgisi keletin azamattar bolsa ruqsatty berip qoıdyq. Odan qandaı da bir astar izdeýdiń qajeti joq. Árkimniń óz erkin.
– Eltańbany aýystyrý jaıly kóp aıtyldy. Siz aýysqanyn qalar ma edińiz?
– Eltańbany aýystyrýǵa qatysty qoǵamda biraz talqylaýlar boldy. Óz basym eltańbany ózgertýge qarsymyn. Bizdiń eltańbamyz óte sátti jasalǵan. Ondaǵy turǵan árbir detaldyń óz maǵynasy bar. Óziniń aıtatyn oıy bar. Sondyqtan bizdiń eltańbamyzǵa eshqandaı ózgeris qajet emes. Kersinshe urpaǵymyzǵa osy eltańba qala berýi kerek dep sanaımyn. Osy turǵydan kelgende uzaq talqydan soń eltańbanyń ózgerissiz qalǵanyn qoldadym.
