Saryuly Aqtamberdi (1675-1768) ataqty jyraý, qolbasshy batyr, qoǵam qaıratkeri. Naıman taıpasynyń, qarakereı rýynyń, syban tarmaǵynan shyqqan. Ákesi Sary men sheshesi Syrbıkeden jalǵyz týǵan. Jyraýdyń «atadan jalǵyz týǵannyń júreginiń bastary sary da jalqyn sý bolar» deýinde óz ómiriniń shyndyǵy bar.

Qazaq tarıhyndaǵy alasapyran kezeńde ómir súrgen Aqtanberdi «dushpannan kórgen qorlyǵym, sary sý boldy júrekke. On jetide qursanyp, qylysh ildim bilekke. Jaýǵa qaraı attandym, jetkiz dep, qudaı, tilekke» dep, ózi aıtqandaı, on jeti jasynda aq qolyna qarý alyp, el qorǵaýǵa attanady.

Jyraýdyń aqyndyq dańqymen balýandyq, batyrlyq dańqy qatar shyǵady. Orta Azıa handyqtarymen, qalmaqtarmen aradaǵy urystarǵa qatysyp alǵashqy kezde jeke basynyń erligimen, sońynan qolbasshylyq qabiletimen kózge túsedi. Saqa batyrlar sanatyna qosylǵan kezde ataqty «Aqtaban shubyryndynyń» kýágeri bolady.

Osy kezde ol jońǵar basqynshylaryna qarsy ult azattyq kúresin uıymdastyrýshylardyń jáne jeńisti joryqtarǵa dem berýshilerdiń biri retinde tanylady.

Jońǵar memleketi talqandalyp, shyǵystaǵy burynǵy jaý qolynda qalǵan jerler bosatylǵan kezde sonda qaıta qonys aýdarǵan qazaqtardy ata mekenine birjola ornyqtyrý jolynda Aqtanberdi aıtarlyqtaı rol atqarady. Ózine qaraǵan rýlardy otyryqshylandyrmaq bolyp, aryq, toǵan qazdyrady, egin ektiredi.

Aqtanberdi shyǵarmalary negizinen naqyldyq tolǵanystar túrinde bolp keledi. Olar kóshpeli qazaqtardyń oı armanymen, maqsat múddesimen astasyp jatady. Jyraýdyń «Túıe moınyn tuz keser», «Kúldir kúldir kisinetip», «Jylqydan asqan mal bar ma?» tárizdes áıgili tolǵaýlarynan qazaq halqynyń minez qulyq erekshelikteri, bolmysqa ózindik kóz qarastary anyq ańǵarylady. Mal ataýlynyń, onyń ishinde jylqy túliginiń kóshpeliler ómirindegi oryny jaıynda óz tustastary arasynda dál Aqtanberdideı tolǵaǵan aqyn joq. Ol jylqyny tirshilik kózi, jigittiń kórki dep esepteıdi. Ásirese, batyrdyń jan serigi, jaýǵa miner tulpary retinde madaqtaıdy.

Aqtanberdi jyrlaryndaǵy negizgi saryn erlikke úndeý, jaýǵa qarsy kúreske jigerlendirý. Ol jaý tabanynda qalǵan jerlerdi azat etýdi ańsaıdy, búkil qazaq bolyp birigip atqa qonýdy, jońǵarlarǵa kúırete soqqy berýdi armandaıdy. «Balpań balpań kim baspas», «Jaýǵa shaptym», «Ot basar oryny otaýdaı» sekildi biraz jyrlarynda jurtshylyqty ata jaýmen aıqasqa shaqyrady. El qorǵaý jolynda ólgen erde arman joq dep bildi.

Alasapyran kezeńde týyp, shaıqas alańynda shyńdalyp ósken Aqtanberdi jyrlary qazaqtardyń on segizinshi ǵasyrdaǵy jaýgershilikke toly ómiriniń shynaıy sýretterin alǵa tartady.

«On ekide attanyp, qylysh ildim bilekke» degenine qaraǵanda kúreske erte aralasqan jaýynger jyraý sanatyna jatady. Turmystyń qyr-syryn, otbasy, eldik, erlik, jer máselelerin jyrlarynda jaqsy beınelegen. Qysqa, naqyl, sheshen sózderdiń sheberi.

Ol 1742 jyly Orta júz rý basshylarynyń Orynborda ant berý jınalysyna ókil bolǵan. 1738-1752 jyldary qazaq-qalmaq arasynda bolǵan qandy qaqtyǵystardyń barlyǵyna derlik qatysqan. «Aqtaban shubyryndy» oqıǵasynyń zulmat qan keshýin bastan ótkergen. Es bilgennen bastap 70 jyl boıy at ústinen túspeı eli men jerin qorǵaǵan qas batyr, aıtýly sheshen, qabyrǵaly bı, ataqty jyraý bolǵan. Qazaq jaýyngerleriniń azattyq, quldyq jónindegi túsinikteri, kóshpeli halyqtyń tynys-tirshiligi bolashaqqa degen senimi, adaldyq-jaýyzdyq, qıanat, ádiletsizdik haqyndaǵy tanym-túsinikteri Aqtamberdi talǵamynan ótip jyr-tolǵaýǵa aınalǵan.

Aqtamberdi jyraý óz ǵumyrnamasyn tolǵaýlaryna kórkemdik qýaty zor, kelisti naqyshtarmen túsirgen. Shyǵarmalary zıaly zergerdiń qoltańbasyn tanytady. Áli de qolǵa túspegen tolǵaýlary el aýzynda saqtalýy yqtımal. Qazirgi qolda bary 300 joldan aspaıdy. Azǵantaı qazynasynyń ózi aforızmderge toly. «Kúmbir-kúmbir kisinetip», «Ýa, qart Bógenbaı», «Menimen hanym oınaspa», «Jaýǵa shaptym tý baılap», «Zamanym meniń tar boldy» jáne taǵy da basqa óleń-tolǵaýlary batyldyqqa, izgilikke, patrıottyq kúı-sezimderge toly.

Aqtamberdiniń «Balalaryma ósıet» dep atalatyn tolǵaýy sońǵy týyndylarynyń biri bolsa kerek. Jyraý balalaryn tirliktegi birlikke, talap-muratqa, tatýlyqqa úndeıdi. Jas urpaqtyń bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarýy eldi maqsatyna jetkizerin eskertedi. Halyqty alaýyz minezderden saqtandyrady.

Aqtamberdi tolǵaýlary men jyrlary S.Muqanovtyń «Qazaqtyń 18-19 ǵasyrdaǵy ádebıetiniń tarıhynan ocherkter», «Ertedegi ádebıet nusqalary», «Aldaspan», «15-18 ǵasyrdaǵy qazaq poezıasy», «Bes ǵasyr jyrlaıdy» jınaqtaryna engizilgen.

https://dalanews.kz/news/81101-otbasyndagy-zorlyq-zombylyqqa-zhol-be