Almaty oblysynda sońǵy halyq sanaǵynyń málimeti boıynsha 105 ult pen ulys ókilderiniń turatynyn baıqaýǵa bolady. Olardyń ishinde oblys kóleminde ótip jatqan áleýmettik jáne tildik prosesterde qomaqty ról atqaratyn etnostar bar. Bul oblys turǵyndarynyń 67,7 paıyzyn quraıtyn qazaqtardyń ózi, 16,9 paıyzy orystar jáne úles salmaǵy 8,0 paıyzǵa jetetin uıǵyrlar. Oblys turǵyndarynyń qalǵan bóligin ártúrli etnostar quraıdy. Olardyń ishinen sandyq úlesi jaǵynan alǵashqy ondyqqa kiretinderge: túrikter – 2,0 paıyz (35599 adam), kárister – 0,9 paıyz (16627 adam), ázirbaıjandar – 0,8 paıyz (14881 adam), kúrdter – 0,7 paıyz (13517 adam), tatarlar – 0,7 paıyz (13513 adam), nemister – 0,5 paıyz (8709 adam) jáne ýkraındar 0,4 paıyz (6458 adam) jatady. Oblys turǵyndarynyń qazaqtardan ózgesiniń barlyǵy burynǵy odaqtyq respýblıkadan kelgender, al keıbireýleri syrt elderdegi iri jáne az sandy halyqtardyń ókilderi bolyp tabylady.
2009 jylǵy halyq sanaǵynyń málimeti boıynsha Almaty oblysyndaǵy barlyq halyqtyń sany 1 807 894 adam, bul respýblıka halqynyń 11,7 paıyzyn quraıdy. Onyń ishinde 886 365 er adam, ıaǵnı oblys halqynyń 49,0 paıyzyn qurasa, 921 529 áıel adam, oblys halqynyń 51,0 paıyzyn quraıdy. Oblys halqynyń 76,9 paıyzy (1 391 036 adam) aýyldyq jerde, 23,1 paıyzy (416858 adam) qalada turady.
Sońǵy halyq sanaǵynyń málimeti boıynsha Almaty oblysynda 1223181 qazaq turady. Qazaq halqy osy Qazaqstan jerinde erte zamannan óziniń «el» dep atalatyn tól memleketin quryp, onyń táýelsizdigi men derbestigin saqtaýda «myń ólip, myń tirilgen» birden-bir ult bolyp tabylady. Qazaqtar búgingi tańda kópetnosty respýblıka halqynyń jartysynan astamyn ( 63,1 paıyzyn) quraıdy, ıaǵnı keń baıtaq Qazaqstan jerinde qazaq kezdespeıtin jer joq. Aıtalyq, zertteý nysany bolyp otyrǵan bir ǵana Almaty oblysynyń ózinde qazaqtar 16 aýdannyń 15-inde jáne oblysqa qaraıtyn 3 qalanyń 2-sinde basym kópshilikti quraıdy. Tek bir qalada (Tekeli qalasynda orystardan keıingi ekinshi oryndy alady. Orystar – 48,8 paıyz, qazaqtar – 43,2) jáne bir aýdanda (Uıǵyr aýdanynda uıǵyrlardan keıingi ekinshi oryndy alady. Uıǵyrlar – 55,5 paıyz, qazaqtar – 42,3 paıyz.).
Oblysta sany jaǵynan ekinshi oryndy alatyn iri etnos – orystardyń 37,2 paıyzy aýyzsha túsinemin, 10,4 paıyzy erkin oqı alamyn jáne 7,7 paıyzy erkin jaza alamyn dep málimdeıdi. Sany jaǵynan úshinshi basymdyqqa ıe uıǵyrlardyń 96,7 paıyzy aýyzsha túsinetinin, 75,3 paıyzy erkin oqı alatynyn, 65,7 paıyzy erkin jaza alatynyn kórsetedi.
Osyǵan qaraǵanda, qazaq tilin meńgerip, onyń memlekettik mártebesin júzege asyrýda barynsha atsalysyp, tikeleı kómekti qazaq halqyna týystas etnos ókilderi kórsetedi. Olardyń ishinde birinshi kezekte qaraqalpaqtardy (100%), qyrǵyzdardy (98,3%), túrikmenderdi (96,3%), túrikterdi (97,7%), ózbekterdi (93,9%), bashqurttardy (92,9%) aıtýǵa bolady.
Orystar oblystyń barlyq aýmaǵynda kezdesedi, alaıda qonystaný jaǵdaılary birkelki emes. Almaty oblysynda jalpy qazaqstandyq orystardyń 8,1 paızy turady. Olardyń basym kópshiligi, ıaǵnı 60,6 paıyzy aýylda tursa, qalǵan 39,4 paıyzy qalada turady. Orystardyń eń shoǵyr ornalasqan jerlerine Tekeli qalasy jatady, onda olar barlyq turǵyndardyń 48,8% quraıdy. Taldyqorǵan qalasynda – 25,3%, Qapshaǵaı qalasy – 34,5 %. Sondaı-aq Qaratal aýdanynda -23,4 %, Talǵar aýdanynda – 22,5%, Eskeldi aýdanynda – 20,5%, Sarqand aýdanynda - 18,0%, Qarasaı aýdanynda – 17,5%, jáne Eńbekshiqazaq aýdanynda 15,6% orys etnosy turady. Al eń az qonystanǵan jerleri Raıymbek aýdany, onda olar barlyq halyqtyń nebári 0,2% qurasa, Uıǵyr aýdanynda – 1,9%, Aqsý aýdany – 3,9 %, Panfılov aýdany 4,4% quraıdy.
Halyq sanaǵynyń málimetinde 15 jas jáne odan joǵary jastaǵylardyń ishinde orys tilin aýyzsha túsinemin deıtinder 91,6 paıyzdy qurasa, sonyń 84,3 paıyzy erkin oqı alamyn, 80,5 paıyzy erkin jaza alamyn dep kórsetken.
Al orystardyń óz etnosynyń tilin sol jastaǵylardyń 96,4 paıyzy aýyzsha túsinemin, 95,4 paıyzy erkin oqı alamyn, 93,6 paıyzy erkin jaza alamyn dep málimdegen.
Uıǵyrlar halyqtyń 8,0 paıyzyn quraıtyn oblystaǵy úshinshi iri etnostardyń biri. Olardyń 87,4 paıyzy aýyldyq jerlerde qonystanǵan, sonyń ishinde basym bóligi Uıǵyr aýdanynda – 55,5%, Panfılov aýdanynda – 27,1%, Eńbekshiqazaq aýdanynda 18,6% turady. Qalaly jerlerde uıǵyrlardyń nebári 12,6 % ornalasqan.
Túrikter oblys halqynyń 2,0 paıyzyn quraıtyn kóp sandy dıasporalardyń biri. Túrikter de uıǵyrlar sıaqty aýyldyq jerlerge qonystanǵan. Olardyń aýylda turatyny – 76,7% bolsa, qaladaǵysy – 23,3%. Olar oblystyń barlyq aımaǵynda birdeı kezdese bermeıdi. Olardyń birshama tyǵyz qonystanǵan jerleri – Eńbekshiqazaq aýdany – 5,0%, Qarasaı aýdany – 5,0%, Talǵar aýdany – 3,0%, Jambyl aýdany – 2,0%, İle aýdany – 1,5%. Qalǵan aýdandar men qalalarda olar óte sırek, sanaýly túrde kezdesedi.
Sanaq qorytyndysynda túrikterdiń 15 jas jáne odan joǵary jastaǵylarynyń 89,0%-y qazaq tilin aýyzsha túsinemin dese, sonyń 45,1%-y erkin oqı alamyn, 38,4%-y erkin jaza alamyn dep kórsetken. Al orys tilin osy jastaǵylardyń 97,6%-y aýyzsha túsinemin, 92,7%-y erkin oqı alamyn, 90,0%-y erkin jaza alamyn degen.
Kárister oblys halqynyń 0,9 paıyzyn quraıdy. Olardyń 50,3 paıyzy aýyldyq jerde tursa, 49,7 paıyzy qalada turady. Qalalyqtar men aýyldyqtar shamalas. Káristerdiń kóp shoǵyrlanǵan jerleri: Qaratal aýdany (8,3%), Taldyqorǵan qalasy (3,1%), Qapshaǵaı qalasy (2,4%), Tekeli qlasy (1,3%), Kóksý aýdany (1,3%), Eskeldi aýdany (1,1%).
Ázirbaıjandar oblys halqynyń 0,8 paıyzyn quraıdy, barlyǵy – 14 881 adam. Olardyń basym kópshiligi aýyldyq jerlerge qonys tepken, ıaǵnı 82,2% aýylda turady. Qalada turatyny – 17,8%. Ázirbaıjandar oblystyń sanaýly ǵana aýdandarynda kezdesedi. Olar: Kóksý aýdany (3,3%), Qarasaı aýdany (1,6%), Talǵar aýdany (1,5%), İle aýdany (1,5%), Eńbekshiqazaq aýdany (1,3%).
Oblystaǵy ázirbaıjandardyń 15 jas jáne odan joǵary jastaǵylarynyń ishinde 81,2%-y qazaq tilin aýyzsha túsinetindigin, 41,9%-y erkin oqı alatynyn, 35,8%-y erkin jaza alatynyn sanaq qorytyndysynda málimdegen. Al orys tilin sol jastaǵy ázirbaıjandardyń 97,3% aýyzsha túsinemin, 91,1% erkin oqı alamyn, 88,4% erkin jaza alamyn dep kórsetipti.
Kúrdter oblys halqynyń 0,7 paıyzyn quraıdy. Olar İle aýdanynda (2,3%), Qarasaı aýdanynda (1,3%), Eńbekshiqazaq aýdanynda (1,2%) shoǵyr qonystanǵan. Basym bóligi aýldyq jerde – 87,3%, qalǵan bóligi 12,7% qalaǵa ornalasqan. Kúrdter ana tilin jaqsy saqtaǵan etnosqa jatady.
Tatar dıasporasy da kúrdter sıaqty oblys halqynyń 0,7 paızyn quraıdy. Jalpy sany – 13 513 adam. Tatarlardyń 38,1%-y qalada, 61,9% aýyldyq eldi mekenderge qonystanǵan. Olar oblys qalalary men aýdandaryna shashyraı qonystanǵan, barlyq jerlerde jalpy turǵyndardyń ishinde shamamen 5-6 oryndardy alady.
Nemister oblys halqynyń 0,5 paıyzyn ǵana quraıdy. Barlyǵy – 8709 adam. Oblystaǵy nemis dıasporasynyń basym bóligi, ıaǵnı 65,8% aýyldyq jerde, qalǵan 34,2% qalaly jerde turady. Nemister zerttelip otyrǵan oblysta, jalpy Qazaqstanda óz ana tilin joǵalta bastaǵan dıasporalarǵa jatady.
Mine, bul Almaty oblysyndaǵy ulttar men ulystardyń sanyna qatysty derekter. Aldaǵy jyldary elimizde halyq sanaǵy ótetinin eskersek, bul baǵyttaǵy málimetterge birqatar ózgerister enetinin baıqaýǵa bolady. Jalpy, Almaty oblysyndaǵy etnostardyń qoǵamdyq kelisimdi saqtap, el birligine qyzmet etýi joǵary deńgeıde. Barlyq ult ókilderi el damýyna úles qosyp, ortaq Otanymyz – Qazaqstandy órkendetýdi azamattyq paryzy sanaıdy. Olar pandemıa kezinde Qazaqstan halqy Assambleıasy Almaty oblystyq fılıalynyń mańyna toptasyp, indetpen kúreske belesene aralasyp, ózderiniń azamattyq pozısıasyn aıqyndap kórsetti. Osy bir jaıttan-aq Jetisý jerinde bereke men birlik myqtap uıa salǵanyn baǵamdaýǵa bolady.
Nurlan ÁÝBÁKİR
