الماتى وبلىسىندا سوڭعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 105 ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىنىڭ تۇراتىنىن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ ىشىندە وبلىس كولەمىندە ءوتىپ جاتقان الەۋمەتتىك جانە تىلدىك پروسەستەردە قوماقتى ءرول اتقاراتىن ەتنوستار بار. بۇل وبلىس تۇرعىندارىنىڭ 67،7 پايىزىن قۇرايتىن قازاقتاردىڭ ءوزى، 16،9 پايىزى ورىستار جانە ۇلەس سالماعى 8،0 پايىزعا جەتەتىن ۇيعىرلار. وبلىس تۇرعىندارىنىڭ قالعان بولىگىن ءارتۇرلى ەتنوستار قۇرايدى. ولاردىڭ ىشىنەن ساندىق ۇلەسى جاعىنان العاشقى وندىققا كىرەتىندەرگە: تۇرىكتەر – 2،0 پايىز (35599 ادام)، كارىستەر – 0،9 پايىز (16627 ادام)، ءازىربايجاندار – 0،8 پايىز (14881 ادام)، كۇردتەر – 0،7 پايىز (13517 ادام)، تاتارلار – 0،7 پايىز (13513 ادام)، نەمىستەر – 0،5 پايىز (8709 ادام) جانە ۋكرايندار 0،4 پايىز (6458 ادام) جاتادى. وبلىس تۇرعىندارىنىڭ قازاقتاردان وزگەسىنىڭ بارلىعى بۇرىنعى وداقتىق رەسپۋبليكادان كەلگەندەر، ال كەيبىرەۋلەرى سىرت ەلدەردەگى ءىرى جانە از ساندى حالىقتاردىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى.
2009 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا الماتى وبلىسىنداعى بارلىق حالىقتىڭ سانى 1 807 894 ادام، بۇل رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 11،7 پايىزىن قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە 886 365 ەر ادام، ياعني وبلىس حالقىنىڭ 49،0 پايىزىن قۇراسا، 921 529 ايەل ادام، وبلىس حالقىنىڭ 51،0 پايىزىن قۇرايدى. وبلىس حالقىنىڭ 76،9 پايىزى (1 391 036 ادام) اۋىلدىق جەردە، 23،1 پايىزى (416858 ادام) قالادا تۇرادى.
سوڭعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا الماتى وبلىسىندا 1223181 قازاق تۇرادى. قازاق حالقى وسى قازاقستان جەرىندە ەرتە زاماننان ءوزىنىڭ «ەل» دەپ اتالاتىن ءتول مەملەكەتىن قۇرىپ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن ساقتاۋدا «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» بىردەن-بىر ۇلت بولىپ تابىلادى. قازاقتار بۇگىنگى تاڭدا كوپەتنوستى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنان استامىن ( 63،1 پايىزىن) قۇرايدى، ياعني كەڭ بايتاق قازاقستان جەرىندە قازاق كەزدەسپەيتىن جەر جوق. ايتالىق، زەرتتەۋ نىسانى بولىپ وتىرعان ءبىر عانا الماتى وبلىسىنىڭ وزىندە قازاقتار 16 اۋداننىڭ 15-ىندە جانە وبلىسقا قارايتىن 3 قالانىڭ 2-سىندە باسىم كوپشىلىكتى قۇرايدى. تەك ءبىر قالادا (تەكەلى قالاسىندا ورىستاردان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الادى. ورىستار – 48،8 پايىز، قازاقتار – 43،2) جانە ءبىر اۋداندا (ۇيعىر اۋدانىندا ۇيعىرلاردان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الادى. ۇيعىرلار – 55،5 پايىز، قازاقتار – 42،3 پايىز.).
وبلىستا سانى جاعىنان ەكىنشى ورىندى الاتىن ءىرى ەتنوس – ورىستاردىڭ 37،2 پايىزى اۋىزشا تۇسىنەمىن، 10،4 پايىزى ەركىن وقي الامىن جانە 7،7 پايىزى ەركىن جازا الامىن دەپ مالىمدەيدى. سانى جاعىنان ءۇشىنشى باسىمدىققا يە ۇيعىرلاردىڭ 96،7 پايىزى اۋىزشا تۇسىنەتىنىن، 75،3 پايىزى ەركىن وقي الاتىنىن، 65،7 پايىزى ەركىن جازا الاتىنىن كورسەتەدى.
وسىعان قاراعاندا، قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ، ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن جۇزەگە اسىرۋدا بارىنشا اتسالىسىپ، تىكەلەي كومەكتى قازاق حالقىنا تۋىستاس ەتنوس وكىلدەرى كورسەتەدى. ولاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە قاراقالپاقتاردى (100%)، قىرعىزداردى (98،3%)، تۇرىكمەندەردى (96،3%)، تۇرىكتەردى (97،7%)، وزبەكتەردى (93،9%)، باشقۇرتتاردى (92،9%) ايتۋعا بولادى.
ورىستار وبلىستىڭ بارلىق اۋماعىندا كەزدەسەدى، الايدا قونىستانۋ جاعدايلارى بىركەلكى ەمەس. الماتى وبلىسىندا جالپى قازاقستاندىق ورىستاردىڭ 8،1 پايزى تۇرادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 60،6 پايىزى اۋىلدا تۇرسا، قالعان 39،4 پايىزى قالادا تۇرادى. ورىستاردىڭ ەڭ شوعىر ورنالاسقان جەرلەرىنە تەكەلى قالاسى جاتادى، وندا ولار بارلىق تۇرعىنداردىڭ 48،8% قۇرايدى. تالدىقورعان قالاسىندا – 25،3%، قاپشاعاي قالاسى – 34،5 %. سونداي-اق قاراتال اۋدانىندا -23،4 %، تالعار اۋدانىندا – 22،5%، ەسكەلدى اۋدانىندا – 20،5%، سارقاند اۋدانىندا - 18،0%، قاراساي اۋدانىندا – 17،5%، جانە ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا 15،6% ورىس ەتنوسى تۇرادى. ال ەڭ از قونىستانعان جەرلەرى رايىمبەك اۋدانى، وندا ولار بارلىق حالىقتىڭ نەبارى 0،2% قۇراسا، ۇيعىر اۋدانىندا – 1،9%، اقسۋ اۋدانى – 3،9 %، پانفيلوۆ اۋدانى 4،4% قۇرايدى.
حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتىندە 15 جاس جانە ودان جوعارى جاستاعىلاردىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىن اۋىزشا تۇسىنەمىن دەيتىندەر 91،6 پايىزدى قۇراسا، سونىڭ 84،3 پايىزى ەركىن وقي الامىن، 80،5 پايىزى ەركىن جازا الامىن دەپ كورسەتكەن.
ال ورىستاردىڭ ءوز ەتنوسىنىڭ ءتىلىن سول جاستاعىلاردىڭ 96،4 پايىزى اۋىزشا تۇسىنەمىن، 95،4 پايىزى ەركىن وقي الامىن، 93،6 پايىزى ەركىن جازا الامىن دەپ مالىمدەگەن.
ۇيعىرلار حالىقتىڭ 8،0 پايىزىن قۇرايتىن وبلىستاعى ءۇشىنشى ءىرى ەتنوستاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ 87،4 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە قونىستانعان، سونىڭ ىشىندە باسىم بولىگى ۇيعىر اۋدانىندا – 55،5%، پانفيلوۆ اۋدانىندا – 27،1%، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا 18،6% تۇرادى. قالالى جەرلەردە ۇيعىرلاردىڭ نەبارى 12،6 % ورنالاسقان.
تۇرىكتەر وبلىس حالقىنىڭ 2،0 پايىزىن قۇرايتىن كوپ ساندى دياسپورالاردىڭ ءبىرى. تۇرىكتەر دە ۇيعىرلار سياقتى اۋىلدىق جەرلەرگە قونىستانعان. ولاردىڭ اۋىلدا تۇراتىنى – 76،7% بولسا، قالاداعىسى – 23،3%. ولار وبلىستىڭ بارلىق ايماعىندا بىردەي كەزدەسە بەرمەيدى. ولاردىڭ ءبىرشاما تىعىز قونىستانعان جەرلەرى – ەڭبەكشىقازاق اۋدانى – 5،0%، قاراساي اۋدانى – 5،0%، تالعار اۋدانى – 3،0%، جامبىل اۋدانى – 2،0%، ىلە اۋدانى – 1،5%. قالعان اۋداندار مەن قالالاردا ولار وتە سيرەك، ساناۋلى تۇردە كەزدەسەدى.
ساناق قورىتىندىسىندا تۇرىكتەردىڭ 15 جاس جانە ودان جوعارى جاستاعىلارىنىڭ 89،0%-ى قازاق ءتىلىن اۋىزشا تۇسىنەمىن دەسە، سونىڭ 45،1%-ى ەركىن وقي الامىن، 38،4%-ى ەركىن جازا الامىن دەپ كورسەتكەن. ال ورىس ءتىلىن وسى جاستاعىلاردىڭ 97،6%-ى اۋىزشا تۇسىنەمىن، 92،7%-ى ەركىن وقي الامىن، 90،0%-ى ەركىن جازا الامىن دەگەن.
كارىستەر وبلىس حالقىنىڭ 0،9 پايىزىن قۇرايدى. ولاردىڭ 50،3 پايىزى اۋىلدىق جەردە تۇرسا، 49،7 پايىزى قالادا تۇرادى. قالالىقتار مەن اۋىلدىقتار شامالاس. كارىستەردىڭ كوپ شوعىرلانعان جەرلەرى: قاراتال اۋدانى (8،3%)، تالدىقورعان قالاسى (3،1%)، قاپشاعاي قالاسى (2،4%)، تەكەلى قلاسى (1،3%)، كوكسۋ اۋدانى (1،3%)، ەسكەلدى اۋدانى (1،1%).
ءازىربايجاندار وبلىس حالقىنىڭ 0،8 پايىزىن قۇرايدى، بارلىعى – 14 881 ادام. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدىق جەرلەرگە قونىس تەپكەن، ياعني 82،2% اۋىلدا تۇرادى. قالادا تۇراتىنى – 17،8%. ءازىربايجاندار وبلىستىڭ ساناۋلى عانا اۋداندارىندا كەزدەسەدى. ولار: كوكسۋ اۋدانى (3،3%)، قاراساي اۋدانى (1،6%)، تالعار اۋدانى (1،5%)، ىلە اۋدانى (1،5%)، ەڭبەكشىقازاق اۋدانى (1،3%).
وبلىستاعى ءازىربايجانداردىڭ 15 جاس جانە ودان جوعارى جاستاعىلارىنىڭ ىشىندە 81،2%-ى قازاق ءتىلىن اۋىزشا تۇسىنەتىندىگىن، 41،9%-ى ەركىن وقي الاتىنىن، 35،8%-ى ەركىن جازا الاتىنىن ساناق قورىتىندىسىندا مالىمدەگەن. ال ورىس ءتىلىن سول جاستاعى ءازىربايجانداردىڭ 97،3% اۋىزشا تۇسىنەمىن، 91،1% ەركىن وقي الامىن، 88،4% ەركىن جازا الامىن دەپ كورسەتىپتى.
كۇردتەر وبلىس حالقىنىڭ 0،7 پايىزىن قۇرايدى. ولار ىلە اۋدانىندا (2،3%)، قاراساي اۋدانىندا (1،3%)، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا (1،2%) شوعىر قونىستانعان. باسىم بولىگى اۋلدىق جەردە – 87،3%، قالعان بولىگى 12،7% قالاعا ورنالاسقان. كۇردتەر انا ءتىلىن جاقسى ساقتاعان ەتنوسقا جاتادى.
تاتار دياسپوراسى دا كۇردتەر سياقتى وبلىس حالقىنىڭ 0،7 پايزىن قۇرايدى. جالپى سانى – 13 513 ادام. تاتارلاردىڭ 38،1%-ى قالادا، 61،9% اۋىلدىق ەلدى مەكەندەرگە قونىستانعان. ولار وبلىس قالالارى مەن اۋداندارىنا شاشىراي قونىستانعان، بارلىق جەرلەردە جالپى تۇرعىنداردىڭ ىشىندە شامامەن 5-6 ورىنداردى الادى.
نەمىستەر وبلىس حالقىنىڭ 0،5 پايىزىن عانا قۇرايدى. بارلىعى – 8709 ادام. وبلىستاعى نەمىس دياسپوراسىنىڭ باسىم بولىگى، ياعني 65،8% اۋىلدىق جەردە، قالعان 34،2% قالالى جەردە تۇرادى. نەمىستەر زەرتتەلىپ وتىرعان وبلىستا، جالپى قازاقستاندا ءوز انا ءتىلىن جوعالتا باستاعان دياسپورالارعا جاتادى.
مىنە، بۇل الماتى وبلىسىنداعى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ سانىنا قاتىستى دەرەكتەر. الداعى جىلدارى ەلىمىزدە حالىق ساناعى وتەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل باعىتتاعى مالىمەتتەرگە ءبىرقاتار وزگەرىستەر ەنەتىنىن بايقاۋعا بولادى. جالپى، الماتى وبلىسىنداعى ەتنوستاردىڭ قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاپ، ەل بىرلىگىنە قىزمەت ەتۋى جوعارى دەڭگەيدە. بارلىق ۇلت وكىلدەرى ەل دامۋىنا ۇلەس قوسىپ، ورتاق وتانىمىز – قازاقستاندى وركەندەتۋدى ازاماتتىق پارىزى سانايدى. ولار پاندەميا كەزىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى الماتى وبلىستىق فيليالىنىڭ ماڭىنا توپتاسىپ، ىندەتپەن كۇرەسكە بەلەسەنە ارالاسىپ، وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پوزيسياسىن ايقىنداپ كورسەتتى. وسى ءبىر جايتتان-اق جەتىسۋ جەرىندە بەرەكە مەن بىرلىك مىقتاپ ۇيا سالعانىن باعامداۋعا بولادى.
نۇرلان اۋباكىر
